જટાયુ
નગર અયોધ્યા ઉત્તરે, ને દખ્ખણ નગરી લંક
વચ્ચે સદસદ્જ્યોત વિહોણું વન પથરાયું રંક
ધવલ ધર્મજ્યોતિ, અધર્મનો જ્યોતિ રાતોચોળ
વનમાં લીલો અંધકાર વનવાસી ખાંખાંખોળ
શબર વાંદરાં રીંછ હંસ વળી હરણ સાપ ખિસકોલાં
શુક-પોપટ સસલાં શિયાળ વરુ મોર વાઘ ને હોલાં
વનનો લીલો અંધકાર જેમ કહે તેમ સૌ કરે
ચરે, ફરે, રતિ કરે, ગર્ભને ધરે, અવતરે, મરે
દર્પણ સમ જલ હોય તોય નવ કોઈ જુએ નિજ મુખ
બસ, તરસ લાગતાં અનુભવે પાણી પીધાનું સુખ
જેમ આવે તેમ જીવ્યા કરે કૈં વધુ ન જાણે રંક
ક્યાં ઉપર અયોધ્યા ઉત્તરે, ક્યાં દૂર દખ્ખણે લંક
૨
વનમાં વિવિધ વનસ્પતિ, એની નોખી નોખી મઝા
વિવિધ રસોની લ્હાણ લો, તો એમાં નહીં પાપ નહીં સજા
પોપટ શોધે મરચીને, મધ પતંગિયાંની ગોત
આંબો આપે કેરી, દેહની ડાળો ફરતી મોત
કેરી ચાખે કોકિલા અને જઈ ઘટા સંતાય
મૃત્યુફળનાં ભોગી ગીધો બપોરમાં દેખાય
જુઓ તો જાણે વગર વિચારે બેઠાં રહે બહુ કાળ
જીવનમરણ વચ્ચેની રેખાની પકડીને ડાળ
ડોક ફરે ડાબી, જમણી : પણ એમની એમ જ કાય
(જાણે) એક ને બીજી બાજુ વચ્ચે ભેદ નહીં પકડાય
જેમના ભારેખમ દેહોને માંડ ઊંચકે વાયુ
એવાં ગીધોની વચ્ચે એક ગીધ છે : નામ જટાયુ
૩
આમ તો બીજું કંઈ નહીં, પણ એને બહુ ઊડવાની ટેવ
પહોર ચડ્યો ના ચડ્યો જટાયુ ચડ્યો જુઓ તતખેવ
ઊંચે ઊંચે જાય ને આઘે આઘે જુએ વનમાં
(ત્યાં) ઊના વાયુ વચ્ચે એને થયા કરે કંઈક મનમાં
ઊની ઊની હવા ને જાણે હૂંફાળી એકલતા
કિશોર પંખી એ ઊડે ને એને વિચાર આવે ભળતા
વિચાર આવે અવનવા, એ ગોળ ગોળ મૂંઝાય
ને ઊની ઊની એકલતામાં અધ્ધર ચડતો જાય
જનમથી જ જે ગીધ છે એની આમે ઝીણી આંખ
એમાં પાછી ઉમેરાઈ આ સતપત કરતી પાંખ
માતા પૂછે બાપને : આનું શું ય થશે, તમે કેવ
આમ તો બીજું કંઈ નહી પણ આને બહુ ઊડવાની ટેવ
૪
ઊડતાં ઊડતાં વર્ષો વીત્યાં ને હજી ઊડે એ ખગ
પણ ભોળું છે એ પંખીડું ને આ વન તો છે મોટો ઠગ
(જ્યમ) અધરાધરમાં જાય જટાયુ સહજ ભાવથી સાવ
(ત્યમ) જુએ તો નીચે વધ્યે જાય છે વનનો પણ ઘેરાવ
હાથવા ઊંચો ઊડે જટાયુ તો વાંસવા ઠેકે વન
તુલસી તગર તમાલ તાલ તરુ જોજનનાં જોજન
ને એય ઠીક છે. વન તો છે આ ભોળિયાભાઈની મા
લીલોછમ અંધાર જે દેખાડે તે દેખીએ, ભા
હસીખુશીને રહો ને ભૂલી જતા ન પેલી શરત
કે વનનાં વાસી, વનના છેડા પાર દેખના મત
૫
એક વખત, વર્ષો પછી, પ્રૌઢ જટાયુ, મુખી
કેવળ ગજ કેસરી શબનાં ભોજન જમનારો, સુખી
વન વચ્ચે, મધ્યાહ્ન નભે, કૈં ભક્ષ્ય શોધમાં ભમતો’તો
ખર બિડાલ મૃગ શૃગાલ શબ દેખાય, તોય ના નમતો’તો
તો ભૂખ ધકેલ્યો ઊડ્યો ઊંચે ને એણે જોયું ચોગરદમ
વન શિયાળ-સસલે ભર્યુંભાદર્યું, પણ એને લાગ્યું ખાલીખમ
એ ખાલીપાની ઢીંક વાગી, એ થથરી ઊઠ્યો થરથર
વન ના-ના કહેતું રહ્યું જટાયુ અવશ ઊછળ્યો અધ્ધર
ત્યાં ઠેક્યાં ચારેકોર તુલસી તગર તમાલ ને તાલ
સૌ નાનાં નાનાં મરણભર્યાં એને લાગ્યાં સાવ બેહાલ
અને એ જ અસાવધ પળે એણે લીધા ક્યા હવાના કેડા
કે ફક્ત એક જ વીંઝી પાંખ હોં ને જટાયુએ દીઠા વનના છેડા
૬
નગર અયોધ્યા ઉત્તરે ને દક્ષિણે નગરી લંક
બે ય સામટાં આવ્યાં જોતો રહ્યો જટાયુ રંક
પળ તો એણે કહ્યું કે જે - તે થયું છે કેવળ બ્હાર
પણ ત્યાં જ તો પીંછે પીંછે ફૂટયો બેય નગરનો ભાર
નમી પડ્યો એ ભાર નીચે ને વનવાસી એ રાંક
જાણી ચૂકયો પોતાનો એક નામ વિનાનો વાંક
દહમુહ - ભુવન - ભયંકર, ત્રિભુવન - સુંદર - સીતારામ
-નિર્બળ ગીધને લાધ્યું એનું અશક્ય જેવું કામ
ઊંચા પવનો વચ્ચે ઊડતો હતો હાંફળો હજી
ત્યાં તો સોનામૃગ, રાઘવ હે, લક્ષ્મણ રેખા, સ્વાંગને સજી
રાવણ આવ્યો, સીત ઊંચક્યાં, દોડ્યો ને ગીધ તુરંત
એક યુધ્ધે મચ્યો, એક યુધ્ધે મચ્યો, એક યુધ્ધે મચ્યો
હા હા! હા હા! હાર્યો, જીવનનો હવે ઢૂંકડો અંત
૭
દખ્ખણવાળો દૂર અલોપ, હે તું ઉત્તરવાળા! આવ
તુલસી તગર તમાલ તાલ વચ્ચે એકલો છું સાવ
દયા જાણી કૈં ગીધ આવ્યાં છે અંધારાને લઈ
પણ હું શું બોલું છું તે એમને નથી સમજાતું કંઈ
ઝટ કર ઝટ કર, રાઘવા! હવે મને મૌનનો કેફ ચડે
આ વાચા ચાલે એટલામાં મારે તને કંઈ કહેવાનું છે
તું તો સમયનો સ્વામી છે, ક્યારેક આવવાનો એ સહી
પણ હું તો વનેચર મર્ત્ય છું - હવે ઝાઝું ટકીશ નહીં
હવે તરણાંય વાગે છે તલવાર થઈ મારા બહુ દુઃખે છે ઘા
આ કેડા વિનાના વનથી કેટલું છેટું હશે અયોધ્યા?
આ અણસમજુ વન વચ્ચે શું મારે મરવાનું છે આમ?
-નથી દશાનન દક્ષિણે અને ઉત્તરમાં નથી રામ
-સિતાંશુ યશશ્ચંદ્ર
Jatayu
Nagar ayodhya uttare, ne dakhkhan nagari lanka
Vachche sadasadjyot vihonun van patharayun ranka
Dhaval dharmajyoti, adharmano jyoti ratochola
Vanaman lilo andhakar vanavasi khankhankhola
Shabar vandaran rinchha hansa vali haran sap khisakolan
Shuka-popat sasalan shiyal varu mor vagh ne holan
Vanano lilo andhakar jem kahe tem sau kare
Chare, fare, rati kare, garbhane dhare, avatare, mare
Darpan sam jal hoya toya nav koi jue nij mukha
Basa, taras lagatan anubhave pani pidhanun sukha
Jem ave tem jivya kare kain vadhu n jane ranka
Kyan upar ayodhya uttare, kyan dur dakhkhane lanka
2
Vanaman vividh vanaspati, eni nokhi nokhi maza
Vividh rasoni lhan lo, to eman nahin pap nahin saja
Popat shodhe marachine, madh patangiyanni gota
Anbo ape keri, dehani dalo farati mota
Keri chakhe kokil ane jai ghat santaya
Mrutyufalanan bhogi gidho baporaman dekhaya
Juo to jane vagar vichare bethan rahe bahu kala
Jivanamaran vachcheni rekhani pakadine dala
Dok fare dabi, jamani : pan emani em j kaya
(jane) ek ne biji baju vachche bhed nahin pakadaya
Jeman bharekham dehone manda unchake vayu
Evan gidhoni vachche ek gidh chhe : nam jatayu
3
Am to bijun kani nahin, pan ene bahu udavani teva
Pahor chadyo n chadyo jatayu chadyo juo tatakheva
Unche unche jaya ne aghe aghe jue vanaman
(tyan) un vayu vachche ene thaya kare kanik manaman
Uni uni hav ne jane hunfali ekalata
Kishor pankhi e ude ne ene vichar ave bhalata
Vichar ave avanava, e gol gol munzaya
Ne uni uni ekalataman adhdhar chadato jaya
Janamathi j je gidh chhe eni ame zini ankha
Eman pachhi umerai a satapat karati pankha
Mat puchhe bapane : anun shun ya thashe, tame keva
Am to bijun kani nahi pan ane bahu udavani teva
4
Udatan udatan varsho vityan ne haji ude e khaga
Pan bholun chhe e pankhidun ne a van to chhe moto ṭhaga
(jyama) adharadharaman jaya jatayu sahaj bhavathi sava
(tyama) jue to niche vadhye jaya chhe vanano pan gherava
Hathav uncho ude jatayu to vansav theke vana
Tulasi tagar tamal tal taru jojananan jojana
Ne eya thik chhe. van to chhe a bholiyabhaini ma
Lilochham andhar je dekhade te dekhie, bha
Hasikhushine raho ne bhuli jat n peli sharata
Ke vananan vasi, vanan chhed par dekhan mata
5
Ek vakhata, varsho pachhi, praudh jatayu, mukhi
Keval gaj kesari shabanan bhojan jamanaro, sukhi
Van vachche, madhyahna nabhe, kain bhakshya shodhaman bhamato’to
Khar bidal mrug shrugal shab dekhaya, toya n namato’to
To bhukh dhakelyo udyo unche ne ene joyun chogaradama
Van shiyala-sasale bharyunbhadaryun, pan ene lagyun khalikhama
E khalipani dhinka vagi, e thathari uthyo tharathara
Van na-n kahetun rahyun jatayu avash uchhalyo adhdhara
Tyan thekyan charekor tulasi tagar tamal ne tala
Sau nanan nanan maranabharyan ene lagyan sav behala
Ane e j asavadh pale ene lidh kya havan keda
Ke fakṭa ek j vinzi pankha hon ne jatayue dith vanan chheda
6
Nagar ayodhya uttare ne dakshine nagari lanka
Be ya samatan avyan joto rahyo jatayu ranka
Pal to ene kahyun ke je - te thayun chhe keval bhara
Pan tyan j to pinchhe pinchhe fuṭayo beya nagarano bhara
Nami padyo e bhar niche ne vanavasi e ranka
Jani chukayo potano ek nam vinano vanka
Dahamuh - bhuvan - bhayankara, tribhuvan - sundar - sitarama
-nirbal gidhane ladhyun enun ashakya jevun kama
Uncha pavano vachche udato hato hanfalo haji
Tyan to sonamruga, raghav he, lakshman rekha, swangane saji
Ravan avyo, sit unchakyan, dodyo ne gidh turanta
Ek yudhdhe machyo, ek yudhdhe machyo, ek yudhdhe machyo
H ha! h ha! haryo, jivanano have dhunkado anta
7
Dakhkhanavalo dur alopa, he tun uttaravala! Ava
Tulasi tagar tamal tal vachche ekalo chhun sava
Daya jani kain gidh avyan chhe andharane lai
Pan hun shun bolun chhun te emane nathi samajatun kani
Zat kar zat kara, raghava! have mane maunano kef chade
A vach chale eṭalaman mare tane kani kahevanun chhe
Tun to samayano swami chhe, kyarek avavano e sahi
Pan hun to vanechar martya chhun - have zazun ṭakish nahin
Have tarananya vage chhe talavar thai mar bahu duahkhe chhe gha
A ked vinan vanathi keṭalun chhetun hashe ayodhya?
A anasamaju van vachche shun mare maravanun chhe ama?
-nathi dashanan dakshine ane uttaraman nathi rama
-sitanshu yashashchandra
Source: Mavjibhai