યાદ છે સમરકંદ બુખારા!
(લાવણી)
કેમે ના લોપાય સ્મરણથી સમરકંદ બુખારા:
મધરાતે મધુનીંદરમાં યે સમરકંદ બુખારા!
મહેતાજી ભૂગોળ શીખવે, નકશો મોટો ખોલી,
અમે કરી ભૂંગળ કાગળની દેતા કંઇ કંઇ બોલી:
‘શિખી રહ્યા ભૂગોળ હવે, કરની ભૂંગળ નકશાની!’
ચૂપ કરી દેતી પણ ભોગળ શી સોટી શયતાની.
ભલે ભાઈ, ભૂગોળ ભણીશું, બે કર લમણે મેલી.
મહેતાજીએ નદી અને ડુંગરની વાત ઉકેલી.
મુસાફરીઓ કંઈક કરાવી, ધરતી પર, દરિયામાં,
પગે, ગાડીએ, વ્હાણે નહિ, પણ આંગળીએ નકશામાં.
–નકશામાં જોયું તે જાણે જોયું ક્યાં? ન કશામાં! –
શ્હેર હથેળી જગા ઉપર તો કંઈનાં કંઇ જ બનાવ્યાં;
ઊભો કરીને પૂછ્યું મને કે, ‘કહે શ્હેર એ શાં શાં?’
‘નિશાળ નાની! ટિચૂકડો આ નકશો! એમાં શ્હેરાં?!
બોલું ત્યાં તો તરત હથેળીમાં દેખાડ્યા તારા!
રોતાં રોતાં ઝટપટ વાંચી, બોલી શ્હેર જવાયાં:
‘કાબુલ, ખલ્ખ, કંદહાર ને સમરકંદ બુખારા!’
કદી ભુલાશે નહિ બાપલા! સમરકંદ બુખારા!
–સોય તણી ના ઠરે અણી પણ, ત્યાં એ શ્હેર વસેલાં?!
સોયઅણીપુર કુમારિકા જગ્યા પર કર્ણ સુતેલા!–
હા, હા! એવું હશે કંઇક આ! ત્યાં સોટી ચમકારા.
‘સા’બ બરાબર યાદ મને છે સમરકંદ બુખારા.’
કૉલેજમાં પ્રોફેસર આવી કવિતા કંઈક શિખાવે,
નવી વાતથી રિઝવી સૌને, પોતાને ય રિઝાવે;
ચીપીચીપી વાત કરે, –એ વાત બધીય ગુલાબી.
કહે, ‘એક ઈશ્કી પૂર્વે કહેતો’તો શાહ શરાબી:
બદન પરે કાળા તલવાળી સનમ રીઝે, તો સારા
દઈ દઉં એ તલ પર વારી સમરકંદ બુખારા.’
સમજાયું ના, તલની લતમાં આવા તે શું બખાળા?
–પગ આગળ વૈકુંઠ હોય પણ વૃંદાવનને માટે
ગોપી એ છોડી દે, તલની વાત હશે એ ઘાટે?–
પણ આલમમાં ગૌર ડીલે તલ હશે જેટલા કાળા,
હશે તેટલાં વારી દેવા સમરકંદ બુખારા?
થંભી મારી ત્યાં જ મુંઝાઈ નવરી વિચારમાળા,
પણ સાંભરતાં ના થંભ્યાં રે સમરકંદ બુખારા!
હથેળી બળવા લાગી ચમચમ, સુણ્યા જૂના હોંકારા,
મારો ના, સાહેબ! યાદ છે સમરકંદ બુખારા!’
આજે આંખ જરીક મીચતાં સ્મરણ થાય કંઈ તાજાં,
નજર આગળે તરવરતા ખુલ્લા જંગી દરવાજા;
જોતાં સાથે લીધ પિછાની સમરકંદ બુખારા.
ઊંટપીઠે નોબત ગડગડતી, કંઈ પડછંદ નગારાં
શોર કરે, ને પડઘમ ગાજે, બાજે કંઈ રણશીંગાં,
એક પછી બીજાં સૌ નીકળી ચાલ્યાં લશ્કર ધીંગાં.
ધીમે ધીમે સરી જતી પળમાં એ જંગ સવારી,
આંખ ઉઘાડું તો સામે દેખું અધખૂલી બારી.
જોયા ત્યાં ગગને તગતગતા ધોળે દિવસે તારા,
અરે! પડ્યાં છે પાછળ મારી સમરકંદ બુખારા!
પૂનમચાંદનીમાં સૂતો’તો અગાશીએ એકાકી,
સ્વપ્નામાં ઓચિંતો શાથી ઝબકી ઊઠયો જાગી!
પૂરબહાર જ્યોત્સના નિરખીને સહજ દિલડું મોહ્યું,
ને કલંક જાણે તલ જેવું ચંદરમાં પર જોયું!
ક્યાંથી ત્યાં તો થઈ રહ્યા રે સ્મરણોના ઠમકારા,
શરાબ છલછલ પ્યાલીભર એ સમરકંદ બુખારા!
એ શરાબની ભરભર પ્યાલી, કે એ જંગસવારી,
કે કાળા તલવાળી પેલી માશૂક તુર્ક–શિરાઝી,
પોતા પર આલમ આખી ચકચૂર હશે કરનારાં
ભલે! પરંતુ મને સાંભરે સોટીના ચમકારા;
ને ચમકારે મહેતાજીએ નકશાનાં પરભારાં
ભેટ દીધેલાં શહેર એ બે સમરકંદ બુખારા!
ભણ્યો હતો હું કંઈક ‘ગામડાં’, યાદ રહ્યાં આ બે કાં?
સૂતાં, સ્વપ્ને કે જાગરણે, ઘડીઘડી પજવે કાં?
ઇસ્પહાન, તેહરાન હતાં શાં ખોટાં? કેમ ભૂલાયાં?
કંચનજંઘા, ઉમાશિખર વા કેમ હશે વિસરાયાં?
ને એથી યે સંગીતમય છે કેન્યા–કિલિમાન્જારો,
શે તો યે આ બે જ સાંભરે? મૂકે ન કેડો મારો!
જરી ભૂલવા કરું તહીં તો વાગે છે ભણકારા,
મગજ બારણે બજે ટકોરા સમરકંદ બુખારા!
મધરાતે મધુનીંદરમાં યે સમરકંદ બુખારા!
નિશદિન મારે સ્મરણે રણકે સમરકંદ બુખારા!
(૧લી જુલાઈ, ૧૯૩૨)
याद छे समरकंद बुखारा!
(लावणी)
केमे ना लोपाय स्मरणथी समरकंद बुखारा:
मधराते मधुनींदरमां ये समरकंद बुखारा!
महेताजी भूगोळ शीखवे, नकशो मोटो खोली,
अमे करी भूंगळ कागळनी देता कंइ कंइ बोली:
‘शिखी रह्या भूगोळ हवे, करनी भूंगळ नकशानी!’
चूप करी देती पण भोगळ शी सोटी शयतानी.
भले भाई, भूगोळ भणीशुं, बे कर लमणे मेली.
महेताजीए नदी अने डुंगरनी वात उकेली.
मुसाफरीओ कंईक करावी, धरती पर, दरियामां,
पगे, गाडीए, व्हाणे नहि, पण आंगळीए नकशामां.
–नकशामां जोयुं ते जाणे जोयुं क्यां? न कशामां! –
श्हेर हथेळी जगा उपर तो कंईनां कंइ ज बनाव्यां;
ऊभो करीने पूछ्युं मने के, ‘कहे श्हेर ए शां शां?’
‘निशाळ नानी! टिचूकडो आ नकशो! एमां श्हेरां?!
बोलुं त्यां तो तरत हथेळीमां देखाड्या तारा!
रोतां रोतां झटपट वांची, बोली श्हेर जवायां:
‘काबुल, खल्ख, कंदहार ने समरकंद बुखारा!’
कदी भुलाशे नहि बापला! समरकंद बुखारा!
–सोय तणी ना ठरे अणी पण, त्यां ए श्हेर वसेलां?!
सोयअणीपुर कुमारिका जग्या पर कर्ण सुतेला!–
हा, हा! एवुं हशे कंइक आ! त्यां सोटी चमकारा.
‘सा’ब बराबर याद मने छे समरकंद बुखारा.’
कॉलेजमां प्रोफेसर आवी कविता कंईक शिखावे,
नवी वातथी रिझवी सौने, पोताने य रिझावे;
चीपीचीपी वात करे, –ए वात बधीय गुलाबी.
कहे, ‘एक ईश्की पूर्वे कहेतो’तो शाह शराबी:
बदन परे काळा तलवाळी सनम रीझे, तो सारा
दई दउं ए तल पर वारी समरकंद बुखारा.’
समजायुं ना, तलनी लतमां आवा ते शुं बखाळा?
–पग आगळ वैकुंठ होय पण वृंदावनने माटे
गोपी ए छोडी दे, तलनी वात हशे ए घाटे?–
पण आलममां गौर डीले तल हशे जेटला काळा,
हशे तेटलां वारी देवा समरकंद बुखारा?
थंभी मारी त्यां ज मुंझाई नवरी विचारमाळा,
पण सांभरतां ना थंभ्यां रे समरकंद बुखारा!
हथेळी बळवा लागी चमचम, सुण्या जूना होंकारा,
मारो ना, साहेब! याद छे समरकंद बुखारा!’
आजे आंख जरीक मीचतां स्मरण थाय कंई ताजां,
नजर आगळे तरवरता खुल्ला जंगी दरवाजा;
जोतां साथे लीध पिछानी समरकंद बुखारा.
ऊंटपीठे नोबत गडगडती, कंई पडछंद नगारां
शोर करे, ने पडघम गाजे, बाजे कंई रणशींगां,
एक पछी बीजां सौ नीकळी चाल्यां लश्कर धींगां.
धीमे धीमे सरी जती पळमां ए जंग सवारी,
आंख उघाडुं तो सामे देखुं अधखूली बारी.
जोया त्यां गगने तगतगता धोळे दिवसे तारा,
अरे! पड्यां छे पाछळ मारी समरकंद बुखारा!
पूनमचांदनीमां सूतो’तो अगाशीए एकाकी,
स्वप्नामां ओचिंतो शाथी झबकी ऊठयो जागी!
पूरबहार ज्योत्सना निरखीने सहज दिलडुं मोह्युं,
ने कलंक जाणे तल जेवुं चंदरमां पर जोयुं!
क्यांथी त्यां तो थई रह्या रे स्मरणोना ठमकारा,
शराब छलछल प्यालीभर ए समरकंद बुखारा!
ए शराबनी भरभर प्याली, के ए जंगसवारी,
के काळा तलवाळी पेली माशूक तुर्क–शिराझी,
पोता पर आलम आखी चकचूर हशे करनारां
भले! परंतु मने सांभरे सोटीना चमकारा;
ने चमकारे महेताजीए नकशानां परभारां
भेट दीधेलां शहेर ए बे समरकंद बुखारा!
भण्यो हतो हुं कंईक ‘गामडां’, याद रह्यां आ बे कां?
सूतां, स्वप्ने के जागरणे, घडीघडी पजवे कां?
इस्पहान, तेहरान हतां शां खोटां? केम भूलायां?
कंचनजंघा, उमाशिखर वा केम हशे विसरायां?
ने एथी ये संगीतमय छे केन्या–किलिमान्जारो,
शे तो ये आ बे ज सांभरे? मूके न केडो मारो!
जरी भूलवा करुं तहीं तो वागे छे भणकारा,
मगज बारणे बजे टकोरा समरकंद बुखारा!
मधराते मधुनींदरमां ये समरकंद बुखारा!
निशदिन मारे स्मरणे रणके समरकंद बुखारा!
(१ली जुलाई, १९३२)
Yad Chhe Samarakanda Bukhara!
(lavani)
Keme na lopaya smaranathi samarakanda bukhara:
Madharate madhunindaraman ye samarakanda bukhara!
Mahetaji bhugol shikhave, nakasho moto kholi,
Ame kari bhungal kagalani deta kani kani boli:
‘shikhi rahya bhugol have, karani bhungal nakashani!’
Chup kari deti pan bhogal shi soti shayatani. Bhale bhai, bhugol bhanishun, be kar lamane meli. Mahetajie nadi ane dungarani vat ukeli. Musafario kanik karavi, dharati para, dariyaman,
Page, gadie, vhane nahi, pan angalie nakashaman.
-nakashaman joyun te jane joyun kyan? n kashaman! -
Shher hatheli jaga upar to kaninan kani j banavyan;
Ubho karine puchhyun mane ke, ‘kahe shher e shan shan?’
'nishal nani! tichukado a nakasho! eman shheran?! Bolun tyan to tarat hatheliman dekhadya tara! Rotan rotan zatapat vanchi, boli shher javayan:
‘kabula, khalkha, kandahar ne samarakanda bukhara!’
Kadi bhulashe nahi bapala! samarakanda bukhara!
-soya tani na thare ani pana, tyan e shher vaselan?! Soyaanipur kumarika jagya par karna sutela!-
Ha, ha! evun hashe kanik a! tyan soti chamakara.
‘sa’b barabar yad mane chhe samarakanda bukhara.’
Kolejaman profesar avi kavita kanik shikhave,
Navi vatathi rizavi saune, potane ya rizave;
Chipichipi vat kare, -e vat badhiya gulabi. Kahe, ‘ek ishki purve kaheto’to shah sharabi:
Badan pare kala talavali sanam rize, to sara
Dai daun e tal par vari samarakanda bukhara.’
Samajayun na, talani lataman ava te shun bakhala?
-pag agal vaikunth hoya pan vrundavanane mate
Gopi e chhodi de, talani vat hashe e ghate?-
Pan alamaman gaur dile tal hashe jetala kala,
Hashe tetalan vari deva samarakanda bukhara? Thanbhi mari tyan j munzai navari vicharamala,
Pan sanbharatan na thanbhyan re samarakanda bukhara! Hatheli balava lagi chamachama, sunya juna honkara,
Maro na, saheba! yad chhe samarakanda bukhara!’
Aje ankh jarik michatan smaran thaya kani tajan,
Najar agale taravarata khulla jangi daravaja;
Jotan sathe lid pichhani samarakanda bukhara. Untapithe nobat gadagadati, kani padachhanda nagaran
Shor kare, ne padagham gaje, baje kani ranashingan,
Ek pachhi bijan sau nikali chalyan lashkar dhingan. Dhime dhime sari jati palaman e janga savari,
Ankh ughadun to same dekhun adhakhuli bari. Joya tyan gagane tagatagata dhole divase tara,
Are! padyan chhe pachhal mari samarakanda bukhara!
Punamachandaniman suto’to agashie ekaki,
Svapnaman ochinto shathi zabaki uthayo jagi! Purabahar jyotsana nirakhine sahaj diladun mohyun,
Ne kalanka jane tal jevun chandaraman par joyun! Kyanthi tyan to thai rahya re smaranona thamakara,
Sharab chhalachhal pyalibhar e samarakanda bukhara!
E sharabani bharabhar pyali, ke e jangasavari,
Ke kala talavali peli mashuk turka-shirazi,
Pota par alam akhi chakachur hashe karanaran
Bhale! parantu mane sanbhare sotina chamakara;
Ne chamakare mahetajie nakashanan parabharan
Bhet didhelan shaher e be samarakanda bukhara!
Bhanyo hato hun kanik ‘gamadan’, yad rahyan a be kan? Sutan, svapne ke jagarane, ghadighadi pajave kan? Ispahana, teharan hatan shan khotan? kem bhulayan? Kanchanajangha, umashikhar va kem hashe visarayan? Ne ethi ye sangitamaya chhe kenya-kilimanjaro,
She to ye a be j sanbhare? muke n kedo maro! Jari bhulava karun tahin to vage chhe bhanakara,
Magaj barane baje takora samarakanda bukhara!
Madharate madhunindaraman ye samarakanda bukhara! Nishadin mare smarane ranake samarakanda bukhara!
(1li julai, 1932)
Yād chhe samarakanda bukhārā!
(lāvaṇī)
Keme nā lopāya smaraṇathī samarakanda bukhārā:
Madharāte madhunīndaramān ye samarakanda bukhārā!
Mahetājī bhūgoḷ shīkhave, nakasho moṭo kholī,
Ame karī bhūngaḷ kāgaḷanī detā kani kani bolī:
‘shikhī rahyā bhūgoḷ have, karanī bhūngaḷ nakashānī!’
Chūp karī detī paṇ bhogaḷ shī soṭī shayatānī. Bhale bhāī, bhūgoḷ bhaṇīshun, be kar lamaṇe melī. Mahetājīe nadī ane ḍungaranī vāt ukelī. Musāfarīo kanīk karāvī, dharatī para, dariyāmān,
Page, gāḍīe, vhāṇe nahi, paṇ āngaḷīe nakashāmān.
–nakashāmān joyun te jāṇe joyun kyān? n kashāmān! –
Shher hatheḷī jagā upar to kanīnān kani j banāvyān;
Ūbho karīne pūchhyun mane ke, ‘kahe shher e shān shān?’
‘nishāḷ nānī! ṭichūkaḍo ā nakasho! emān shherān?! Bolun tyān to tarat hatheḷīmān dekhāḍyā tārā! Rotān rotān zaṭapaṭ vānchī, bolī shher javāyān:
‘kābula, khalkha, kandahār ne samarakanda bukhārā!’
Kadī bhulāshe nahi bāpalā! samarakanda bukhārā!
–soya taṇī nā ṭhare aṇī paṇa, tyān e shher vaselān?! Soyaaṇīpur kumārikā jagyā par karṇa sutelā!–
Hā, hā! evun hashe kanik ā! tyān soṭī chamakārā.
‘sā’b barābar yād mane chhe samarakanda bukhārā.’
Kŏlejamān profesar āvī kavitā kanīk shikhāve,
Navī vātathī rizavī saune, potāne ya rizāve;
Chīpīchīpī vāt kare, –e vāt badhīya gulābī. Kahe, ‘ek īshkī pūrve kaheto’to shāh sharābī:
Badan pare kāḷā talavāḷī sanam rīze, to sārā
Daī daun e tal par vārī samarakanda bukhārā.’
Samajāyun nā, talanī latamān āvā te shun bakhāḷā?
–pag āgaḷ vaikunṭh hoya paṇ vṛundāvanane māṭe
Gopī e chhoḍī de, talanī vāt hashe e ghāṭe?–
Paṇ ālamamān gaur ḍīle tal hashe jeṭalā kāḷā,
Hashe teṭalān vārī devā samarakanda bukhārā? Thanbhī mārī tyān j munzāī navarī vichāramāḷā,
Paṇ sānbharatān nā thanbhyān re samarakanda bukhārā! Hatheḷī baḷavā lāgī chamachama, suṇyā jūnā honkārā,
Māro nā, sāheba! yād chhe samarakanda bukhārā!’
Āje ānkh jarīk mīchatān smaraṇ thāya kanī tājān,
Najar āgaḷe taravaratā khullā jangī daravājā;
Jotān sāthe līḍ pichhānī samarakanda bukhārā. Ūnṭapīṭhe nobat gaḍagaḍatī, kanī paḍachhanda nagārān
Shor kare, ne paḍagham gāje, bāje kanī raṇashīngān,
Ek pachhī bījān sau nīkaḷī chālyān lashkar dhīngān. Dhīme dhīme sarī jatī paḷamān e janga savārī,
Ānkh ughāḍun to sāme dekhun adhakhūlī bārī. Joyā tyān gagane tagatagatā dhoḷe divase tārā,
Are! paḍyān chhe pāchhaḷ mārī samarakanda bukhārā!
Pūnamachāndanīmān sūto’to agāshīe ekākī,
Svapnāmān ochinto shāthī zabakī ūṭhayo jāgī! Pūrabahār jyotsanā nirakhīne sahaj dilaḍun mohyun,
Ne kalanka jāṇe tal jevun chandaramān par joyun! Kyānthī tyān to thaī rahyā re smaraṇonā ṭhamakārā,
Sharāb chhalachhal pyālībhar e samarakanda bukhārā!
E sharābanī bharabhar pyālī, ke e jangasavārī,
Ke kāḷā talavāḷī pelī māshūk turka–shirāzī,
Potā par ālam ākhī chakachūr hashe karanārān
Bhale! parantu mane sānbhare soṭīnā chamakārā;
Ne chamakāre mahetājīe nakashānān parabhārān
Bheṭ dīdhelān shaher e be samarakanda bukhārā!
Bhaṇyo hato hun kanīk ‘gāmaḍān’, yād rahyān ā be kān? Sūtān, svapne ke jāgaraṇe, ghaḍīghaḍī pajave kān? Ispahāna, teharān hatān shān khoṭān? kem bhūlāyān? Kanchanajanghā, umāshikhar vā kem hashe visarāyān? Ne ethī ye sangītamaya chhe kenyā–kilimānjāro,
She to ye ā be j sānbhare? mūke n keḍo māro! Jarī bhūlavā karun tahīn to vāge chhe bhaṇakārā,
Magaj bāraṇe baje ṭakorā samarakanda bukhārā!
Madharāte madhunīndaramān ye samarakanda bukhārā! Nishadin māre smaraṇe raṇake samarakanda bukhārā!
(1lī julāī, 1932)
Source : ઉમાશંકર જોશી