અતિજ્ઞાન
વસંતતિલકા
ઉદગ્રીવ દૃષ્ટિ કરતાં નભ શૂન્ય ભાસે
ઝાંખી દિશા પણ જણાય, અનિષ્ટ પાસે
જામી ગઈ તરત ઘોર, કરાલ રાત
લાગી બધે પ્રસરવા પુર માંહિ વાત
અનુષ્ટુપ
ઇંદ્રપ્રસ્થજનો આજે વિચાર કરતા હતા
એક બાબતને માટે શંકા સૌ ધરતા હતા
ઉપજાતિ
દુર્યોધન પ્રેષિત દૂત એક
દેખાવમાં ઘાતક દુષ્ટ છેક
જતો હતો અંધ થતી નિશામાં
સુગુપ્ત રાજગૃહની દિશામાં
અનુષ્ટુપ
શાને આવ્યો હશે, તેની કલ્પનાઓ ચલાવતા
ભય સંદેહ દર્શાવી, શિર કોઈ હલાવતા
વંશસ્થ
નિગૂઢ શંકા પુરવાસીઓની આ
જરાય નિષ્કારણ તો નહોતી હા
કરેલ આમંત્રણ ધર્મરાજને
રમાડવા દ્યૂત અનિષ્ટભાજને
અનુષ્ટુપ
હા કહીને રજા આપી યશસ્વી જ્યેષ્ઠ પાંડવે
બોલાવ્યા ત્રણ બંધુને મળવાને પછી હવે
દ્રુતવિલંબિત
શિશુ સમાન ગણી સહદેવને
ખબર આ કંઈએ ન કર્યા હતા
અવર સર્વ ગયા નૃપની કને
પરમ દુ:ખિત અંતરમાં થતા
અનુષ્ટુપ
કનિષ્ઠ દ્રૌપદી સાથે પોતાના વાસમાં હતો
સતી ખેદ હતી જોતી વદને વધતો જતો
વંશસ્થ
ત્રિકાલનું જ્ઞાન હતું કુમારને
નજીક આંખે નિરખે થનારને
સ્વપક્ષનો દ્યૂત વિષે પરાજય
વળી દિસે દ્રૌપદીમાનનો ક્ષય
અનુષ્ટુપ
જાણે બધું, તથાપિ કૈં કહેવાની રજા નહીં
શમાવી ન શકે તેથી મૂંઝાય મનની મહીં
વંશસ્થ
નહીં શકું હાય! બચાવી કોઈને
અશક્ત જેવો રહું બેસી રોઈને
ખરે! દિસે દુ:ખદ શાપ આ મને
નિહાળું છું ભૂત ભવિષ્ય જે કને
અનુષ્ટુપ
“હા ધિક્! હા ધિક્! કૃતઘ્ની હું આમ મૌન ધરી રહું
આવતું વાદળું દેખી મુખથી ન કશું કહું”
વંશસ્થ
વિચારતા નેત્ર જલે ભરાય છે
શરીરનું ચેતન ત્યાં હરાય છે
લઈ જઈને પ્રિય વક્ષની સમી
ગ્રહી કરે મસ્તકથી રહ્યો નમી
અનુષ્ટુપ
રહી જરા ફરી પાછો છૂટો થાય શરીરથી
“પ્રિયે! સ્પર્શ કરૂં શું હું? અધિકાર જરા નથી”
વંશસ્થ
“કરાય શું નિષ્ફલ જ્ઞાન સર્વ આ
થનાર ચીજો નવ થાય અન્યથા
સદૈવ ચિંતા દિલમાં વહ્યા કરૂં
અનેક હું એકલડો સહ્યા કરૂં”
પુષ્પિતાગ્રા
“રજની મહિં સખી ઘણીક વેળા
નયન મળે નહિ ઊંઘ જાય ચાલી
કરી તુજ શિરકેશ સર્વ ભેળા
વદન સુધાકરને રહું નિહાળી”
ઉપજાતિ
આવું કહ્યું, ત્યાં શિર શૂળ ચાલ્યું
રહ્યું નહીં મસ્તક મત્ત ઝાલ્યું
મારી કુમારે અતિ આર્ત્ત હાય
કહ્યું, “હવે એક જ છે ઉપાય”
ચાલી જરા ને ગ્રહી એક સીસી
પ્યાલી ભરી દંતથી ઓષ્ઠ પીસી
ખાલી કરી કંઠ વિષે ત્વરાથી
ગયો બધો એ બદલાઈ આથી
અનુષ્ટુપ
સતી બેભાન શય્યામાં ગંધથી જ પડી ગઈ
સૂતો જ્યોતિષી પ્યાલીને છાતી સાથે જડી દઈ
अतिज्ञान
वसंततिलका
उदग्रीव दृष्टि करतां नभ शून्य भासे
झांखी दिशा पण जणाय, अनिष्ट पासे
जामी गई तरत घोर, कराल रात
लागी बधे प्रसरवा पुर मांहि वात
अनुष्टुप
इंद्रप्रस्थजनो आजे विचार करता हता
एक बाबतने माटे शंका सौ धरता हता
उपजाति
दुर्योधन प्रेषित दूत एक
देखावमां घातक दुष्ट छेक
जतो हतो अंध थती निशामां
सुगुप्त राजगृहनी दिशामां
अनुष्टुप
शाने आव्यो हशे, तेनी कल्पनाओ चलावता
भय संदेह दर्शावी, शिर कोई हलावता
वंशस्थ
निगूढ शंका पुरवासीओनी आ
जराय निष्कारण तो नहोती हा
करेल आमंत्रण धर्मराजने
रमाडवा द्यूत अनिष्टभाजने
अनुष्टुप
हा कहीने रजा आपी यशस्वी ज्येष्ठ पांडवे
बोलाव्या त्रण बंधुने मळवाने पछी हवे
द्रुतविलंबित
शिशु समान गणी सहदेवने
खबर आ कंईए न कर्या हता
अवर सर्व गया नृपनी कने
परम दु:खित अंतरमां थता
अनुष्टुप
कनिष्ठ द्रौपदी साथे पोताना वासमां हतो
सती खेद हती जोती वदने वधतो जतो
वंशस्थ
त्रिकालनुं ज्ञान हतुं कुमारने
नजीक आंखे निरखे थनारने
स्वपक्षनो द्यूत विषे पराजय
वळी दिसे द्रौपदीमाननो क्षय
अनुष्टुप
जाणे बधुं, तथापि कैं कहेवानी रजा नहीं
शमावी न शके तेथी मूंझाय मननी महीं
वंशस्थ
नहीं शकुं हाय! बचावी कोईने
अशक्त जेवो रहुं बेसी रोईने
खरे! दिसे दु:खद शाप आ मने
निहाळुं छुं भूत भविष्य जे कने
अनुष्टुप
“हा धिक्! हा धिक्! कृतघ्नी हुं आम मौन धरी रहुं
आवतुं वादळुं देखी मुखथी न कशुं कहुं”
वंशस्थ
विचारता नेत्र जले भराय छे
शरीरनुं चेतन त्यां हराय छे
लई जईने प्रिय वक्षनी समी
ग्रही करे मस्तकथी रह्यो नमी
अनुष्टुप
रही जरा फरी पाछो छूटो थाय शरीरथी
“प्रिये! स्पर्श करूं शुं हुं? अधिकार जरा नथी”
वंशस्थ
“कराय शुं निष्फल ज्ञान सर्व आ
थनार चीजो नव थाय अन्यथा
सदैव चिंता दिलमां वह्या करूं
अनेक हुं एकलडो सह्या करूं”
पुष्पिताग्रा
“रजनी महिं सखी घणीक वेळा
नयन मळे नहि ऊंघ जाय चाली
करी तुज शिरकेश सर्व भेळा
वदन सुधाकरने रहुं निहाळी”
उपजाति
आवुं कह्युं, त्यां शिर शूळ चाल्युं
रह्युं नहीं मस्तक मत्त झाल्युं
मारी कुमारे अति आर्त्त हाय
कह्युं, “हवे एक ज छे उपाय”
चाली जरा ने ग्रही एक सीसी
प्याली भरी दंतथी ओष्ठ पीसी
खाली करी कंठ विषे त्वराथी
गयो बधो ए बदलाई आथी
अनुष्टुप
सती बेभान शय्यामां गंधथी ज पडी गई
सूतो ज्योतिषी प्यालीने छाती साथे जडी दई
Atijnyana
Vasantatilaka
Udagriv drushti karatan nabh shunya bhase
Zankhi disha pan janaya, anishta pase
Jami gai tarat ghora, karal rata
Lagi badhe prasarava pur manhi vata
Anushtupa
Indraprasthajano aje vichar karata hata
Ek babatane mate shanka sau dharata hata
Upajati
Duryodhan preshit dut eka
Dekhavaman ghatak dushta chheka
Jato hato anda thati nishaman
Sugupta rajagruhani dishaman
Anushtupa
Shane avyo hashe, teni kalpanao chalavata
Bhaya sandeh darshavi, shir koi halavata
Vanshastha
Nigudh shanka puravasioni a
Jaraya nishkaran to nahoti ha
Karel amantran dharmarajane
Ramadava dyut anishtabhajane
Anushtupa
Ha kahine raja api yashasvi jyeshth pandave
Bolavya tran bandhune malavane pachhi have
Drutavilanbita
Shishu saman gani sahadevane
Khabar a kanie n karya hata
Avar sarva gaya nrupani kane
Param du:khit antaraman thata
Anushtupa
Kanishth draupadi sathe potana vasaman hato
Sati khed hati joti vadane vadhato jato
Vanshastha
Trikalanun jnyan hatun kumarane
Najik ankhe nirakhe thanarane
Svapakshano dyut vishe parajaya
Vali dise draupadimanano kshaya
Anushtupa
Jane badhun, tathapi kain kahevani raja nahin
Shamavi n shake tethi munzaya manani mahin
Vanshastha
Nahin shakun haya! bachavi koine
Ashakta jevo rahun besi roine
Khare! Dise du:khad shap a mane
Nihalun chhun bhut bhavishya je kane
Anushtup
“ha dhik! Ha dhik! Krutaghni hun am maun dhari rahun
avatun vadalun dekhi mukhathi n kashun kahun”
Vanshastha
Vicharata netra jale bharaya chhe
Shariranun chetan tyan haraya chhe
Lai jaine priya vakshani sami
Grahi kare mastakathi rahyo nami
Anushtupa
Rahi jara fari pachho chhuto thaya sharirathi
“priye! Sparsh karun shun hun? Adhikar jara nathi”
Vanshastha
“karaya shun nishfal jnyan sarva a
Thanar chijo nav thaya anyatha
Sadaiv chinta dilaman vahya karun
Anek hun ekalado sahya karun”
Pushpitagra
“rajani mahin sakhi ghanik vela
Nayan male nahi ungh jaya chali
Kari tuj shirakesh sarva bhela
Vadan sudhakarane rahun nihali”
Upajati
Avun kahyun, tyan shir shul chalyun
Rahyun nahin mastak matta zalyun
Mari kumare ati artta haya
Kahyun, “have ek j chhe upaya”
Chali jara ne grahi ek sisi
Pyali bhari dantathi oshth pisi
Khali kari kanth vishe tvarathi
Gayo badho e badalai athi
Anushtupa
Sati bebhan shayyaman gandhathi j padi gai
Suto jyotishi pyaline chhati sathe jadi dai
Atijnyāna
Vasantatilakā
Udagrīv dṛuṣhṭi karatān nabh shūnya bhāse
Zānkhī dishā paṇ jaṇāya, aniṣhṭa pāse
Jāmī gaī tarat ghora, karāl rāta
Lāgī badhe prasaravā pur mānhi vāta
Anuṣhṭupa
Indraprasthajano āje vichār karatā hatā
Ek bābatane māṭe shankā sau dharatā hatā
Upajāti
Duryodhan preṣhit dūt eka
Dekhāvamān ghātak duṣhṭa chheka
Jato hato anḍa thatī nishāmān
Sugupta rājagṛuhanī dishāmān
Anuṣhṭupa
Shāne āvyo hashe, tenī kalpanāo chalāvatā
Bhaya sandeh darshāvī, shir koī halāvatā
Vanshastha
Nigūḍh shankā puravāsīonī ā
Jarāya niṣhkāraṇ to nahotī hā
Karel āmantraṇ dharmarājane
Ramāḍavā dyūt aniṣhṭabhājane
Anuṣhṭupa
Hā kahīne rajā āpī yashasvī jyeṣhṭh pānḍave
Bolāvyā traṇ bandhune maḷavāne pachhī have
Drutavilanbita
Shishu samān gaṇī sahadevane
Khabar ā kanīe n karyā hatā
Avar sarva gayā nṛupanī kane
Param du:khit antaramān thatā
Anuṣhṭupa
Kaniṣhṭh draupadī sāthe potānā vāsamān hato
Satī khed hatī jotī vadane vadhato jato
Vanshastha
Trikālanun jnyān hatun kumārane
Najīk ānkhe nirakhe thanārane
Svapakṣhano dyūt viṣhe parājaya
Vaḷī dise draupadīmānano kṣhaya
Anuṣhṭupa
Jāṇe badhun, tathāpi kain kahevānī rajā nahīn
Shamāvī n shake tethī mūnzāya mananī mahīn
Vanshastha
Nahīn shakun hāya! bachāvī koīne
Ashakta jevo rahun besī roīne
Khare! Dise du:khad shāp ā mane
Nihāḷun chhun bhūt bhaviṣhya je kane
Anuṣhṭup
“hā dhik! Hā dhik! Kṛutaghnī hun ām maun dharī rahun
āvatun vādaḷun dekhī mukhathī n kashun kahun”
Vanshastha
Vichāratā netra jale bharāya chhe
Sharīranun chetan tyān harāya chhe
Laī jaīne priya vakṣhanī samī
Grahī kare mastakathī rahyo namī
Anuṣhṭupa
Rahī jarā farī pāchho chhūṭo thāya sharīrathī
“priye! Sparsh karūn shun hun? Adhikār jarā nathī”
Vanshastha
“karāya shun niṣhfal jnyān sarva ā
Thanār chījo nav thāya anyathā
Sadaiv chintā dilamān vahyā karūn
Anek hun ekalaḍo sahyā karūn”
Puṣhpitāgrā
“rajanī mahin sakhī ghaṇīk veḷā
Nayan maḷe nahi ūngh jāya chālī
Karī tuj shirakesh sarva bheḷā
Vadan sudhākarane rahun nihāḷī”
Upajāti
Āvun kahyun, tyān shir shūḷ chālyun
Rahyun nahīn mastak matta zālyun
Mārī kumāre ati ārtta hāya
Kahyun, “have ek j chhe upāya”
Chālī jarā ne grahī ek sīsī
Pyālī bharī dantathī oṣhṭh pīsī
Khālī karī kanṭh viṣhe tvarāthī
Gayo badho e badalāī āthī
Anuṣhṭupa
Satī bebhān shayyāmān gandhathī j paḍī gaī
Sūto jyotiṣhī pyālīne chhātī sāthe jaḍī daī
Source : મણિશંકર રત્નજી ભટ્ટ - કાન્ત