ચંદન
(શિખરિણી)
સભામાં શ્રીમંતો, અમીર, ઉમરાવો, અનુચરો
અને આવે બીજા, બહુ નગરના યોગ્ય પુરૂષો
મને પ્રીતિ નિત્યે, સહુ જન પરે પૂર્ણ પ્રકટે
પિતા પેઠે મારું, હૃદય થઈને વત્સલ રહે
પરંતુ જે પેલો, વણિક અહીં આવે સહુ વિષે
અરે એને જોતાં, અધિક ઉરમાં ક્રોધ ઉપજે
ન તે વૈરી મારો, અવિનય લગાર નવ કરે
બગાડે ના કાંઈ, સરોષ કદીએ વાક્ય ન વદે
તથાપિ શા માટે, હૃદય મુજ એને નિરખીને
વડા વૈરી જેવો, સમજી હણવા તત્પર બને
વિના વાંકે એવો, મુજ હૃદયને ક્રોધ ન ઘટે
ખરે જાણું છું એ, પણ હૃદય પાછું નવ હઠે
(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
ભૂપાળે દિન એક મંત્રિવરને એકાંત દેખી કહી
ઊંડી અંતર કેરી વાત ઉરને જે સર્વદા બાળતી
એનું કારણ શોધવા સચિવને તે સાથે આજ્ઞા કરી
મુંઝાણો મન મંત્રી ઉત્તર કશો આપી શક્યો ત્યાં નહિ
(દ્રુતવિલમ્બિત)
દિન પર દિન કૈંક વહી ગયા
સચિવ તર્ક વિતર્ક કરે સદા
વણિક સંગ પિછાણ પછી કરી
દિન જતાં વધતી, વધતી ગઈ
(અનુષ્ટુભ્)
મોટાની પામવા મૈત્રી ઈચ્છે કો નહિ અંતરે
વિના યત્ને મળે મંત્રી, ન કોને હૃદયે ગમે
એકદા મંત્રી ચાહીને વૈશ્યને ભવને ગયો
વાર્તા વાણિજ્યની એની સંગાથે કરતો હતો
(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
દીઠો ત્યાં ઢગ એક ચંદન તણો, તે જોઈ આશ્ચર્યથી
પૂછ્યું તે ઘડી મંત્રીએ વણિકને આ શું પડ્યું છે અહીં
એ છે ભૂલ સચિવજી મુજતણી, ના તે સુધારી શકું
ઊંડો અંતરમાંથી એમ વણિકે નિશ્વાસ નાંખી કહ્યું
(વસંતતિલકા)
પૂર્વે ગયો હું મલબાર તણા પ્રવાસે
લાવ્યો હતો વિમળ ચંદન વા’ણ માંહે
આ ક્ષુદ્ર ગામ મહીં એ નહિ કામ આવે
વીત્યાં બહુ વરસ ગ્રાહક કો ન થાયે
રોકાઈ પૂર્ણ ધન ચંદનમાં રહ્યું છે
ચિંતાથી ખિન્ન ઉર એ દિનથી થયું છે
આનો ન કોઈ ઉપયોગ અહીં કરે છે
ને વ્યાજ તો શિર પરે મુજને ચડે છે
(અનુષ્ટુભ્)
પામે કો ભૂપ મૃત્યુ તો ચિતા ચંદનની બને
તે વિના કોઈ રીતે આ માલ મોંઘો નહિ ખપે
કહે છે એમ સૌ લોકો, ઈચ્છું હું ઉરમાં નહિ
આપશું ઐક્ય પામ્યાથી હા મારાથી બોલાઈ ગયું કંઈ
ક્ષમા એ દોષની માંગુ, વાત આ દાટજો અહીં
ધ્રુજતો વૈશ્ય ભીતિથી, કાલાવાલા કરે કંઈ
વાણીના દોષને વા’લા, ન આણે કોઈ અંતરે
દીલાસો એમ આપીને, ગયો મંત્રી પછી ઘરે
(વસંતતિલકા)
કોપે ચડ્યો તરણિ માધવમાસ માંહે
અગ્નિભર્યાં કિરણો ઉગ્ર અનેક ફેંકે
પૃથ્વી અને પવન પૂર્ણ તપી ગયાં છે
સ્પર્ધા કરે શું સહુને સળગાવવાને
પ્રાસાદમાં નૃપતિ આપ્તસમૂહ સંગે
બેઠો હતો કરી વિલેપન શીત અંગે
પાસે હતો સકળ ગણ સહાયકારી
બેઠો પ્રધાન કંઈ વાત રહ્યો વિચારી
(દ્રુતવિલમ્બિત)
ઉશીરના પડદા લટકી રહ્યાં
અનુચરો જળ તે પર છાંટતા
કુસુમ, ચંદન ને વ્યંજનાદિકે
નૃપતિ સેવન શૈત્ય તણું કરે
(વસંતતિલકા)
દેખી પ્રસંગ થઈ સ્વસ્થ પ્રધાન બોલ્યો
શૈત્યાર્થ ચંદન સમો ન ઉપાય બીજો
જો બંગલો સકળ ચંદનનો કરાય
ઉષ્મા ન ગ્રીષ્મ તણી તો જરીએ જણાય
હા, યોગ્ય એ જરૂર ઉષ્ણદિને ઉપાય
મંગાવી ચંદન કરો જ્યમ શીઘ્ર થાય
આજ્ઞા સ્વીકારી સચિવે ઝટ કાર્ય કીધું
દૈ મૂલ્ય વૈશ્ય તણું ચંદન સર્વ લીધું
(અનુષ્ટુભ્)
બનાવી બંગલો આપ્યો ભૂપ ભાળી ખુશી થયો
બેઉના સ્વાન્તને શાંતિ આપી એ સચિવે અહો
(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
વેચી ચંદન ભૂપને વણિક એ આપે ઘણી આશિષો
રાજાના ઉરમાં ય એ સમયથી ના ક્રોધ કાંઈ રહ્યો
જાણી એ પલટો કશો હૃદયનો રાજા શક્યો અંતરે
તોએ કારણ એહનું ઉર વિષે આવ્યું કશું ના અરે
(શિખરિણી)
શક્યો જાણી સાચું સચિવ હૃદયે કારણ બધું
અને સંતોષે એ હૃદય સહજે એમ ઉચ્ચર્યું
શકે છે સર્વેનાં હૃદય અવલોકી હૃદયને
વિના પ્રીતિ ક્યાંથી ઈતર ઉરમાં પ્રેમ પ્રકટે
પ્રજા પાળે છે નૃપતિ નિજ સંતાન સમજી
અને એની દૃષ્ટિ સહુ ઉપર સ્નેહામૃત ભરી
પરંતુ જે પાપી અહિત કંઈ એનું ઉર ચહે
પછી પ્રીતિ ક્યાંથી નૃપહૃદયમાં એ પર રહે
અરીસો છે દૈવી હૃદયરૂપ જોવા જગતને
છબી એમાં સાચી સકળ ઉરની સત્વર પડે
ન ચાલે વાણી કે અભિનય તણું કૈતવ કંઈ
ઠગાશે આ દૃષ્ટિ પણ ઉર ઠગાશે નહિ કદી
चंदन
(शिखरिणी)
सभामां श्रीमंतो, अमीर, उमरावो, अनुचरो
अने आवे बीजा, बहु नगरना योग्य पुरूषो
मने प्रीति नित्ये, सहु जन परे पूर्ण प्रकटे
पिता पेठे मारुं, हृदय थईने वत्सल रहे
परंतु जे पेलो, वणिक अहीं आवे सहु विषे
अरे एने जोतां, अधिक उरमां क्रोध उपजे
न ते वैरी मारो, अविनय लगार नव करे
बगाडे ना कांई, सरोष कदीए वाक्य न वदे
तथापि शा माटे, हृदय मुज एने निरखीने
वडा वैरी जेवो, समजी हणवा तत्पर बने
विना वांके एवो, मुज हृदयने क्रोध न घटे
खरे जाणुं छुं ए, पण हृदय पाछुं नव हठे
(शार्दूलविक्रीडित)
भूपाळे दिन एक मंत्रिवरने एकांत देखी कही
ऊंडी अंतर केरी वात उरने जे सर्वदा बाळती
एनुं कारण शोधवा सचिवने ते साथे आज्ञा करी
मुंझाणो मन मंत्री उत्तर कशो आपी शक्यो त्यां नहि
(द्रुतविलम्बित)
दिन पर दिन कैंक वही गया
सचिव तर्क वितर्क करे सदा
वणिक संग पिछाण पछी करी
दिन जतां वधती, वधती गई
(अनुष्टुभ्)
मोटानी पामवा मैत्री ईच्छे को नहि अंतरे
विना यत्ने मळे मंत्री, न कोने हृदये गमे
एकदा मंत्री चाहीने वैश्यने भवने गयो
वार्ता वाणिज्यनी एनी संगाथे करतो हतो
(शार्दूलविक्रीडित)
दीठो त्यां ढग एक चंदन तणो, ते जोई आश्चर्यथी
पूछ्युं ते घडी मंत्रीए वणिकने आ शुं पड्युं छे अहीं
ए छे भूल सचिवजी मुजतणी, ना ते सुधारी शकुं
ऊंडो अंतरमांथी एम वणिके निश्वास नांखी कह्युं
(वसंततिलका)
पूर्वे गयो हुं मलबार तणा प्रवासे
लाव्यो हतो विमळ चंदन वा’ण मांहे
आ क्षुद्र गाम महीं ए नहि काम आवे
वीत्यां बहु वरस ग्राहक को न थाये
रोकाई पूर्ण धन चंदनमां रह्युं छे
चिंताथी खिन्न उर ए दिनथी थयुं छे
आनो न कोई उपयोग अहीं करे छे
ने व्याज तो शिर परे मुजने चडे छे
(अनुष्टुभ्)
पामे को भूप मृत्यु तो चिता चंदननी बने
ते विना कोई रीते आ माल मोंघो नहि खपे
कहे छे एम सौ लोको, ईच्छुं हुं उरमां नहि
आपशुं ऐक्य पाम्याथी हा माराथी बोलाई गयुं कंई
क्षमा ए दोषनी मांगु, वात आ दाटजो अहीं
ध्रुजतो वैश्य भीतिथी, कालावाला करे कंई
वाणीना दोषने वा’ला, न आणे कोई अंतरे
दीलासो एम आपीने, गयो मंत्री पछी घरे
(वसंततिलका)
कोपे चड्यो तरणि माधवमास मांहे
अग्निभर्यां किरणो उग्र अनेक फेंके
पृथ्वी अने पवन पूर्ण तपी गयां छे
स्पर्धा करे शुं सहुने सळगाववाने
प्रासादमां नृपति आप्तसमूह संगे
बेठो हतो करी विलेपन शीत अंगे
पासे हतो सकळ गण सहायकारी
बेठो प्रधान कंई वात रह्यो विचारी
(द्रुतविलम्बित)
उशीरना पडदा लटकी रह्यां
अनुचरो जळ ते पर छांटता
कुसुम, चंदन ने व्यंजनादिके
नृपति सेवन शैत्य तणुं करे
(वसंततिलका)
देखी प्रसंग थई स्वस्थ प्रधान बोल्यो
शैत्यार्थ चंदन समो न उपाय बीजो
जो बंगलो सकळ चंदननो कराय
उष्मा न ग्रीष्म तणी तो जरीए जणाय
हा, योग्य ए जरूर उष्णदिने उपाय
मंगावी चंदन करो ज्यम शीघ्र थाय
आज्ञा स्वीकारी सचिवे झट कार्य कीधुं
दै मूल्य वैश्य तणुं चंदन सर्व लीधुं
(अनुष्टुभ्)
बनावी बंगलो आप्यो भूप भाळी खुशी थयो
बेउना स्वान्तने शांति आपी ए सचिवे अहो
(शार्दूलविक्रीडित)
वेची चंदन भूपने वणिक ए आपे घणी आशिषो
राजाना उरमां य ए समयथी ना क्रोध कांई रह्यो
जाणी ए पलटो कशो हृदयनो राजा शक्यो अंतरे
तोए कारण एहनुं उर विषे आव्युं कशुं ना अरे
(शिखरिणी)
शक्यो जाणी साचुं सचिव हृदये कारण बधुं
अने संतोषे ए हृदय सहजे एम उच्चर्युं
शके छे सर्वेनां हृदय अवलोकी हृदयने
विना प्रीति क्यांथी ईतर उरमां प्रेम प्रकटे
प्रजा पाळे छे नृपति निज संतान समजी
अने एनी दृष्टि सहु उपर स्नेहामृत भरी
परंतु जे पापी अहित कंई एनुं उर चहे
पछी प्रीति क्यांथी नृपहृदयमां ए पर रहे
अरीसो छे दैवी हृदयरूप जोवा जगतने
छबी एमां साची सकळ उरनी सत्वर पडे
न चाले वाणी के अभिनय तणुं कैतव कंई
ठगाशे आ दृष्टि पण उर ठगाशे नहि कदी
Chandana
(shikharini)
Sabhaman shrimanto, amira, umaravo, anucharo
Ane ave bija, bahu nagarana yogya purusho
Mane priti nitye, sahu jan pare purna prakate
Pita pethe marun, hrudaya thaine vatsal rahe
Parantu je pelo, vanik ahin ave sahu vishe
Are ene jotan, adhik uraman krod upaje
N te vairi maro, avinaya lagar nav kare
Bagade na kani, sarosh kadie vakya n vade
Tathapi sha mate, hrudaya muj ene nirakhine
Vada vairi jevo, samaji hanava tatpar bane
Vina vanke evo, muj hrudayane krod n ghate
Khare janun chhun e, pan hrudaya pachhun nav hathe
(shardulavikridita)
Bhupale din ek mantrivarane ekanta dekhi kahi
Undi antar keri vat urane je sarvada balati
Enun karan shodhava sachivane te sathe ajnya kari
Munzano man mantri uttar kasho api shakyo tyan nahi
(drutavilambita)
Din par din kainka vahi gaya
Sachiv tarka vitarka kare sada
Vanik sanga pichhan pachhi kari
Din jatan vadhati, vadhati gai
(anushtubh)
Motani pamava maitri ichchhe ko nahi antare
Vina yatne male mantri, n kone hrudaye game
Ekada mantri chahine vaishyane bhavane gayo
Varta vanijyani eni sangathe karato hato
(shardulavikridita)
Ditho tyan dhag ek chandan tano, te joi ashcharyathi
Puchhyun te ghadi mantrie vanikane a shun padyun chhe ahin
E chhe bhul sachivaji mujatani, na te sudhari shakun
Undo antaramanthi em vanike nishvas nankhi kahyun
(vasantatilaka)
Purve gayo hun malabar tana pravase
Lavyo hato vimal chandan va’n manhe
A kshudra gam mahin e nahi kam ave
Vityan bahu varas grahak ko n thaye
Rokai purna dhan chandanaman rahyun chhe
Chintathi khinna ur e dinathi thayun chhe
Ano n koi upayog ahin kare chhe
Ne vyaj to shir pare mujane chade chhe
(anushtubh)
Pame ko bhup mrutyu to chita chandanani bane
Te vina koi rite a mal mongho nahi khape
Kahe chhe em sau loko, ichchhun hun uraman nahi
Apashun aikya pamyathi ha marathi bolai gayun kani
Kshama e doshani mangu, vat a datajo ahin
Dhrujato vaishya bhitithi, kalavala kare kani
Vanina doshane va’la, n ane koi antare
Dilaso em apine, gayo mantri pachhi ghare
(vasantatilaka)
Kope chadyo tarani madhavamas manhe
Agnibharyan kirano ugra anek fenke
Pruthvi ane pavan purna tapi gayan chhe
Spardha kare shun sahune salagavavane
Prasadaman nrupati aptasamuh sange
Betho hato kari vilepan shit ange
Pase hato sakal gan sahayakari
Betho pradhan kani vat rahyo vichari
(drutavilambita)
Ushirana padada lataki rahyan
Anucharo jal te par chhantata
Kusuma, chandan ne vyanjanadike
Nrupati sevan shaitya tanun kare
(vasantatilaka)
Dekhi prasanga thai svasth pradhan bolyo
Shaityarth chandan samo n upaya bijo
Jo bangalo sakal chandanano karaya
Ushma n grishma tani to jarie janaya
Ha, yogya e jarur ushnadine upaya
Mangavi chandan karo jyam shighra thaya
Ajnya svikari sachive zat karya kidhun
Dai mulya vaishya tanun chandan sarva lidhun
(anushtubh)
Banavi bangalo apyo bhup bhali khushi thayo
Beuna swantane shanti api e sachive aho
(shardulavikridita)
Vechi chandan bhupane vanik e ape ghani ashisho
Rajana uraman ya e samayathi na krod kani rahyo
Jani e palato kasho hrudayano raja shakyo antare
Toe karan ehanun ur vishe avyun kashun na are
(shikharini)
Shakyo jani sachun sachiv hrudaye karan badhun
Ane santoshe e hrudaya sahaje em uchcharyun
Shake chhe sarvenan hrudaya avaloki hrudayane
Vina priti kyanthi itar uraman prem prakate
Praja pale chhe nrupati nij santan samaji
Ane eni drushti sahu upar snehamrut bhari
Parantu je papi ahit kani enun ur chahe
Pachhi priti kyanthi nrupahrudayaman e par rahe
Ariso chhe daivi hrudayarup jova jagatane
Chhabi eman sachi sakal urani satvar pade
N chale vani ke abhinaya tanun kaitav kani
Thagashe a drushti pan ur thagashe nahi kadi
Chandana
(shikhariṇī)
Sabhāmān shrīmanto, amīra, umarāvo, anucharo
Ane āve bījā, bahu nagaranā yogya purūṣho
Mane prīti nitye, sahu jan pare pūrṇa prakaṭe
Pitā peṭhe mārun, hṛudaya thaīne vatsal rahe
Parantu je pelo, vaṇik ahīn āve sahu viṣhe
Are ene jotān, adhik uramān kroḍ upaje
N te vairī māro, avinaya lagār nav kare
Bagāḍe nā kānī, saroṣh kadīe vākya n vade
Tathāpi shā māṭe, hṛudaya muj ene nirakhīne
Vaḍā vairī jevo, samajī haṇavā tatpar bane
Vinā vānke evo, muj hṛudayane kroḍ n ghaṭe
Khare jāṇun chhun e, paṇ hṛudaya pāchhun nav haṭhe
(shārdūlavikrīḍita)
Bhūpāḷe din ek mantrivarane ekānta dekhī kahī
Ūnḍī antar kerī vāt urane je sarvadā bāḷatī
Enun kāraṇ shodhavā sachivane te sāthe ājnyā karī
Munzāṇo man mantrī uttar kasho āpī shakyo tyān nahi
(drutavilambita)
Din par din kainka vahī gayā
Sachiv tarka vitarka kare sadā
Vaṇik sanga pichhāṇ pachhī karī
Din jatān vadhatī, vadhatī gaī
(anuṣhṭubh)
Moṭānī pāmavā maitrī īchchhe ko nahi antare
Vinā yatne maḷe mantrī, n kone hṛudaye game
Ekadā mantrī chāhīne vaishyane bhavane gayo
Vārtā vāṇijyanī enī sangāthe karato hato
(shārdūlavikrīḍita)
Dīṭho tyān ḍhag ek chandan taṇo, te joī āshcharyathī
Pūchhyun te ghaḍī mantrīe vaṇikane ā shun paḍyun chhe ahīn
E chhe bhūl sachivajī mujataṇī, nā te sudhārī shakun
Ūnḍo antaramānthī em vaṇike nishvās nānkhī kahyun
(vasantatilakā)
Pūrve gayo hun malabār taṇā pravāse
Lāvyo hato vimaḷ chandan vā’ṇ mānhe
Ā kṣhudra gām mahīn e nahi kām āve
Vītyān bahu varas grāhak ko n thāye
Rokāī pūrṇa dhan chandanamān rahyun chhe
Chintāthī khinna ur e dinathī thayun chhe
Āno n koī upayog ahīn kare chhe
Ne vyāj to shir pare mujane chaḍe chhe
(anuṣhṭubh)
Pāme ko bhūp mṛutyu to chitā chandananī bane
Te vinā koī rīte ā māl mongho nahi khape
Kahe chhe em sau loko, īchchhun hun uramān nahi
Āpashun aikya pāmyāthī hā mārāthī bolāī gayun kanī
Kṣhamā e doṣhanī māngu, vāt ā dāṭajo ahīn
Dhrujato vaishya bhītithī, kālāvālā kare kanī
Vāṇīnā doṣhane vā’lā, n āṇe koī antare
Dīlāso em āpīne, gayo mantrī pachhī ghare
(vasantatilakā)
Kope chaḍyo taraṇi mādhavamās mānhe
Agnibharyān kiraṇo ugra anek fenke
Pṛuthvī ane pavan pūrṇa tapī gayān chhe
Spardhā kare shun sahune saḷagāvavāne
Prāsādamān nṛupati āptasamūh sange
Beṭho hato karī vilepan shīt ange
Pāse hato sakaḷ gaṇ sahāyakārī
Beṭho pradhān kanī vāt rahyo vichārī
(drutavilambita)
Ushīranā paḍadā laṭakī rahyān
Anucharo jaḷ te par chhānṭatā
Kusuma, chandan ne vyanjanādike
Nṛupati sevan shaitya taṇun kare
(vasantatilakā)
Dekhī prasanga thaī svasth pradhān bolyo
Shaityārth chandan samo n upāya bījo
Jo bangalo sakaḷ chandanano karāya
Uṣhmā n grīṣhma taṇī to jarīe jaṇāya
Hā, yogya e jarūr uṣhṇadine upāya
Mangāvī chandan karo jyam shīghra thāya
Ājnyā svīkārī sachive zaṭ kārya kīdhun
Dai mūlya vaishya taṇun chandan sarva līdhun
(anuṣhṭubh)
Banāvī bangalo āpyo bhūp bhāḷī khushī thayo
Beunā swāntane shānti āpī e sachive aho
(shārdūlavikrīḍita)
Vechī chandan bhūpane vaṇik e āpe ghaṇī āshiṣho
Rājānā uramān ya e samayathī nā kroḍ kānī rahyo
Jāṇī e palaṭo kasho hṛudayano rājā shakyo antare
Toe kāraṇ ehanun ur viṣhe āvyun kashun nā are
(shikhariṇī)
Shakyo jāṇī sāchun sachiv hṛudaye kāraṇ badhun
Ane santoṣhe e hṛudaya sahaje em uchcharyun
Shake chhe sarvenān hṛudaya avalokī hṛudayane
Vinā prīti kyānthī ītar uramān prem prakaṭe
Prajā pāḷe chhe nṛupati nij santān samajī
Ane enī dṛuṣhṭi sahu upar snehāmṛut bharī
Parantu je pāpī ahit kanī enun ur chahe
Pachhī prīti kyānthī nṛupahṛudayamān e par rahe
Arīso chhe daivī hṛudayarūp jovā jagatane
Chhabī emān sāchī sakaḷ uranī satvar paḍe
N chāle vāṇī ke abhinaya taṇun kaitav kanī
Ṭhagāshe ā dṛuṣhṭi paṇ ur ṭhagāshe nahi kadī
Source : દામોદરદાસ ખુશાલદાસ બોટાદકર