લૂલા-આંધળાની નવી વાત
હતો એક મજદૂર ન જેનાં દુઃખની થાય જ યાદી
અને બીજો પડખે રહેતો કો વચને સમાજવાદી
પેલો રાત દી અંગ ગાળી કરે મજૂરી કાળી
આંધળી એની આંખે રોટી કદી ન પૂરતી ભાળી
પડોશી એનો આંખ-અક્કલે નરવો તો યે રુએ;
પૂરો પાંગળો અંગે એનું કોણ ધોતિયું ધુએ?
રાત પડે ને દિવસ ઊગે કે ધુમાય બન્યો રાંકા
આંગળીવેઢે ફરી ફરી ગણતા થયા કેટલા ફાંકા
એક થાકીને લોથપોથ થઈ નસીબ નિજનું શ્રાપે
ભદ્ર વર્ગની ચૂસ બીજો ખુરશીમાં રહી આલાપે
શાપ નિસાસા ગાળ-ગપાટા વડે ન ભૂખડી ભાંગી
ત્યારે પેલો ભણ્યો પડોશી આંખ ઊંચકે ફાંગી
‘ભલા શીદ તું રાત દહાડો કૂટે અંધ મજૂરી?
મારી આંખે દેખ જરી તેં અન્યની ભરી તિજૂરી
ધનિકોનાં ભંડાર ભર્યાં તેં તારે નસીબે ડાટા
તારું તું વરતે ના તારી આંખે જુગના પાટા’
મજૂરે એને ઊંચકી લીધો ઉમંગથી નિજ ખાંધે
લૂલો કહે ત્યમ અંધો ચાલે ભેગું બેઉનું રાંધે
દેશપ્રદેશે વાત ઊડી ને વાગી ગડ ગડ તાળી
‘જુઓ! ઘડીમાં શ્રીમંતોની આવી મોતની પાળી!’
અંધા લૂલાના કંઈ સંઘો ઊમટ્યા ધરતી ખોળે
લૂલો ખભેથી જીભ ચાબખે અંધાને ઢંઢોળે
મજલ ચલાવે અંધો લૂલો બેઠો ચાવે
કાન અંધના હતા સાબદા ‘અવાજ શેનો આવે’?
લૂલાભાઈ ખભે રહીને કરતા બે કર ઊંચા
ફળ ઝડપી રસ ચૂસી અંધને દેતા સૂકા કૂચા
‘જો ભાઈ ધનિકોને લોભે ભરવું આપણ ભૂખે;
ઝટપટ તેથી ચલો બિરાદર ચલો સુખે કે દુઃખે!’
નાગચૂડ અંધાની કોટે લૂલાએ જકડાવી
સિંદબાદને દરિયાઈ બુઢ્ઢાએ જેવી લગાવી
હરતાં ફરતાં કામ કરતાં ખાતાં સૂતાં રોતાં
પંડિતની ના ચૂડ છૂટતી ડિલથી ઊખડે છોતાં
દૂર દેવગિરિ પર ભદ્રોની તાળી ગડ ગડ વાગી
‘પગે ચાલીને ઊંચે આટલે આપણ ચડ્યા અભાગી’
અક્કલવંતા ખભે અન્યને કેવા સુખથી બિરાજે!
પંગુ ચડે ગિરિ પર! જય પ્રભુનો કળિયુગેય શો ગાજે!
(મુંબઈ, મે ૧૯૩૫)
लूला-आंधळानी नवी वात
हतो एक मजदूर न जेनां दुःखनी थाय ज यादी
अने बीजो पडखे रहेतो को वचने समाजवादी
पेलो रात दी अंग गाळी करे मजूरी काळी
आंधळी एनी आंखे रोटी कदी न पूरती भाळी
पडोशी एनो आंख-अक्कले नरवो तो ये रुए;
पूरो पांगळो अंगे एनुं कोण धोतियुं धुए?
रात पडे ने दिवस ऊगे के धुमाय बन्यो रांका
आंगळीवेढे फरी फरी गणता थया केटला फांका
एक थाकीने लोथपोथ थई नसीब निजनुं श्रापे
भद्र वर्गनी चूस बीजो खुरशीमां रही आलापे
शाप निसासा गाळ-गपाटा वडे न भूखडी भांगी
त्यारे पेलो भण्यो पडोशी आंख ऊंचके फांगी
‘भला शीद तुं रात दहाडो कूटे अंध मजूरी?
मारी आंखे देख जरी तें अन्यनी भरी तिजूरी
धनिकोनां भंडार भर्यां तें तारे नसीबे डाटा
तारुं तुं वरते ना तारी आंखे जुगना पाटा’
मजूरे एने ऊंचकी लीधो उमंगथी निज खांधे
लूलो कहे त्यम अंधो चाले भेगुं बेउनुं रांधे
देशप्रदेशे वात ऊडी ने वागी गड गड ताळी
‘जुओ! घडीमां श्रीमंतोनी आवी मोतनी पाळी!’
अंधा लूलाना कंई संघो ऊमट्या धरती खोळे
लूलो खभेथी जीभ चाबखे अंधाने ढंढोळे
मजल चलावे अंधो लूलो बेठो चावे
कान अंधना हता साबदा ‘अवाज शेनो आवे’?
लूलाभाई खभे रहीने करता बे कर ऊंचा
फळ झडपी रस चूसी अंधने देता सूका कूचा
‘जो भाई धनिकोने लोभे भरवुं आपण भूखे;
झटपट तेथी चलो बिरादर चलो सुखे के दुःखे!’
नागचूड अंधानी कोटे लूलाए जकडावी
सिंदबादने दरियाई बुढ्ढाए जेवी लगावी
हरतां फरतां काम करतां खातां सूतां रोतां
पंडितनी ना चूड छूटती डिलथी ऊखडे छोतां
दूर देवगिरि पर भद्रोनी ताळी गड गड वागी
‘पगे चालीने ऊंचे आटले आपण चड्या अभागी’
अक्कलवंता खभे अन्यने केवा सुखथी बिराजे!
पंगु चडे गिरि पर! जय प्रभुनो कळियुगेय शो गाजे!
(मुंबई, मे १९३५)
Lula-andhalani Navi Vata
Hato ek majadur n jenan duahkhani thaya j yadi
Ane bijo padakhe raheto ko vachane samajavadi
Pelo rat di anga gali kare majuri kali
Andhali eni ankhe roti kadi n purati bhali
Padoshi eno ankha-akkale naravo to ye rue;
Puro pangalo ange enun kon dhotiyun dhue? Rat pade ne divas uge ke dhumaya banyo ranka
Angalivedhe fari fari ganata thaya ketala fanka
Ek thakine lothapoth thai nasib nijanun shrape
Bhadra vargani chus bijo khurashiman rahi alape
Shap nisasa gala-gapata vade n bhukhadi bhangi
Tyare pelo bhanyo padoshi ankh unchake fangi
‘bhala shid tun rat dahado kute anda majuri? Mari ankhe dekh jari ten anyani bhari tijuri
Dhanikonan bhandar bharyan ten tare nasibe data
Tarun tun varate na tari ankhe jugana pata’
Majure ene unchaki lidho umangathi nij khandhe
Lulo kahe tyam andho chale bhegun beunun randhe
Deshapradeshe vat udi ne vagi gad gad tali
‘juo! ghadiman shrimantoni avi motani pali!’
Andha lulana kani sangho umatya dharati khole
Lulo khabhethi jibh chabakhe andhane dhandhole
Majal chalave andho lulo betho chave
Kan andhana hata sabada ‘avaj sheno ave’?
Lulabhai khabhe rahine karata be kar uncha
Fal zadapi ras chusi andhane deta suka kucha
‘jo bhai dhanikone lobhe bharavun apan bhukhe;
Zatapat tethi chalo biradar chalo sukhe ke duahkhe!’
Nagachud andhani kote lulae jakadavi
Sindabadane dariyai budhdhae jevi lagavi
Haratan faratan kam karatan khatan sutan rotan
Panditani na chud chhutati dilathi ukhade chhotan
Dur devagiri par bhadroni tali gad gad vagi
‘page chaline unche atale apan chadya abhagi’
Akkalavanta khabhe anyane keva sukhathi biraje! Pangu chade giri para! Jaya prabhuno kaliyugeya sho gaje!
(munbai, me 1935)
Lūlā-āndhaḷānī navī vāta
Hato ek majadūr n jenān duahkhanī thāya j yādī
Ane bījo paḍakhe raheto ko vachane samājavādī
Pelo rāt dī anga gāḷī kare majūrī kāḷī
Āndhaḷī enī ānkhe roṭī kadī n pūratī bhāḷī
Paḍoshī eno ānkha-akkale naravo to ye rue;
Pūro pāngaḷo ange enun koṇ dhotiyun dhue? Rāt paḍe ne divas ūge ke dhumāya banyo rānkā
Āngaḷīveḍhe farī farī gaṇatā thayā keṭalā fānkā
Ek thākīne lothapoth thaī nasīb nijanun shrāpe
Bhadra varganī chūs bījo khurashīmān rahī ālāpe
Shāp nisāsā gāḷa-gapāṭā vaḍe n bhūkhaḍī bhāngī
Tyāre pelo bhaṇyo paḍoshī ānkh ūnchake fāngī
‘bhalā shīd tun rāt dahāḍo kūṭe anḍa majūrī? Mārī ānkhe dekh jarī ten anyanī bharī tijūrī
Dhanikonān bhanḍār bharyān ten tāre nasībe ḍāṭā
Tārun tun varate nā tārī ānkhe juganā pāṭā’
Majūre ene ūnchakī līdho umangathī nij khāndhe
Lūlo kahe tyam andho chāle bhegun beunun rāndhe
Deshapradeshe vāt ūḍī ne vāgī gaḍ gaḍ tāḷī
‘juo! ghaḍīmān shrīmantonī āvī motanī pāḷī!’
Andhā lūlānā kanī sangho ūmaṭyā dharatī khoḷe
Lūlo khabhethī jībh chābakhe andhāne ḍhanḍhoḷe
Majal chalāve andho lūlo beṭho chāve
Kān andhanā hatā sābadā ‘avāj sheno āve’?
Lūlābhāī khabhe rahīne karatā be kar ūnchā
Faḷ zaḍapī ras chūsī andhane detā sūkā kūchā
‘jo bhāī dhanikone lobhe bharavun āpaṇ bhūkhe;
Zaṭapaṭ tethī chalo birādar chalo sukhe ke duahkhe!’
Nāgachūḍ andhānī koṭe lūlāe jakaḍāvī
Sindabādane dariyāī buḍhḍhāe jevī lagāvī
Haratān faratān kām karatān khātān sūtān rotān
Panḍitanī nā chūḍ chhūṭatī ḍilathī ūkhaḍe chhotān
Dūr devagiri par bhadronī tāḷī gaḍ gaḍ vāgī
‘page chālīne ūnche āṭale āpaṇ chaḍyā abhāgī’
Akkalavantā khabhe anyane kevā sukhathī birāje! Pangu chaḍe giri para! Jaya prabhuno kaḷiyugeya sho gāje!
(munbaī, me 1935)
Source : ઉમાશંકર જોશી