મીઠી માથે ભાત
(દોહરો)
ડુંગર કેરી ખીણમાં ગાંભુ નામે ગામ, ખેતી કરતો ખંતથી પટેલ પાંચો નામ
સીમ થકી છેટી હતી વાડી એક વિશાળ, ભોંય બધી ભગરી અને રૂડી અધિક રસાળ
નવાણ છે નવ કોસનું, ફરતા જંગી ઝાડ, રોપી તેમાં શેલડી, વાધ્યો રૂડો વાઢ
પટલાણીએ પુત્રનું, મુખ દીઠું છે માંડ, મીઠી ઉંમર આઠની, બહેન લડાવે લાડ
શિયાળો પૂરો થતાં પાક્યો પૂરો વાઢ, વાઘ, શિયાળ, વરુ તણી રહેતી વગડે રાડ
કેળ સમી સૌ શેલડી, ઝૂકી રહી છે ઝુંડ, રસ મીઠાની લાલચે, ભાંગે વાડો ભૂંડ
ચિચોડો બેસાડવા પાંચે કરી વિચાર, બાવળનાં નથ-બૂતડી તુર્ત કર્યાં તૈયાર
સોંપ્યું સાથી સર્વને બાકી બીજા કામ, સાધન ભેળું સૌ થવા તવા-તાવડા ઠામ
પટલાણી પેખી રહી, પટેલ કેરી વાટ
રોંઢા વેળા ગઈ વહી, પડતું ટાઢું ભાત
(ભુજંગી)
કહે મા, ‘મીઠી લે હવે ભાત આપું, કીકો લાવ મારી કને, જા તું બાપુ
હજી ઘેર આતા, નથી તુજ આવ્યા, ભૂખ્યા એ હશે, વાઢ-કામે થકાયા’
‘ભલે લાવ બા, જાઉં હું ભાત દેવા, દીઠા છે કદી તેં ઉગ્યા મોલ કેવા?
મીઠી કેળ-શી, શેલડી તો ખવાશે, દીઠી છે ટૂંકી વાટ, જલ્દી જવાશે’
કહી એમ માથે, લઈ ભાત ચાલી
મૂકી માર્ગ ધોરી, ટૂંકી વાટ ઝાલી
(દોહરો)
વહી જાય છે વેગમાં મીઠી ભરતી ફાળ, ગણે ના કાંટા કાંકરા, દોડે જેમ મૃગબાળ
ડુંગર ઝાડી ગીચમાં, કોડે કૂદતી જાય, સામો વાઢ ઝઝૂમતો, જોતાં તે હરખાય
હમણાં વાડી આવશે, હમણાં આપું ભાત, એમ અધિક ઉતાવળી, દોડી મળવા તાત
બખોલમાંથી બહાર ત્યાં વાઘ ધસ્યો વિકરાળ, થપાટ પાછળથી પડી બાળા થઈ બેહાલ
ભાત ઓઢણી તો રહ્યું, ઝરડામાં ઝકડાઈ, મીઠી બાળા મોતના, પંજામાં સપડાઈ
વાઘ ઉપાડી ક્યાં ગયો? કુદરતમાં કકળાટ, વૃક્ષ ઊભાં વીલાં બધાં સૂની બની સૌ વાટ
સાંજ વહી સૂનકારમાં, ઓઢીને અંધાર, રાત રડે છે રાનમાં, આંસુડે ચોધાર
પ્હોંચી ઘેર પાંચો કરે ‘મીઠી! મીઠી!’ સાદ: ‘મારે તો મોડું થયું, રોંઢો ન રહ્યો યાદ’
પટલાણી આવી કહે: ‘મેલી છે મેં ભાત, મળી નથી તમને હજી? રોકાણી ક્યાં રાત?’
‘મળી નથી મીઠી મને મારગ ધોરી વાટ, કહાં ગોત કરવી હવે? ગઈ હશે પગવાટ !’
બની ગયાં એ બાવરાં બંને મા ને બાપ, ગયાં તુર્ત તે ગોતવા કરતાં કંઈ સંતાપ
નભથી ચાંદો નીરખી વિલાય ફિક્કે મુખ, ઝાંખા સર્વે ઝાડવાં, દારૂણ જાણે દુ:ખ
‘મીઠી ! મીઠી !’ પાડતાં બૂમ ઘણી માબાપ, જવાબ પાછો ના મળે તેથી કરે વિલાપ
પડતાં આગળ પગ મહીં અટવાયું કંઈ ઠામ, તે તો ઘરની તાંસળી, ભાત તણું નહિ નામ
ખાલી આ કોણે કરી? હશે સીમના શ્વાન? મીઠી કાં મેલી ગઈ?–બોલે નહિ કંઈ રાન
વળી પગે અટવાય છે ઝરડું નીચે જોય, મીઠી કેરી ઓઢણી — પોકે પોકે રોય
‘હા ! મીઠી, તું ક્યાં ગઈ? આ શું ઝમે રુધિર !’ ઉત્તર એનો ના મળે: બધુંયે વિશ્વ બધિર
નિરાશ પાછાં એ વળ્યાં કરતાં અતિ કકળાટ, ‘મીઠી! મીઠી!’ નામથી રડતાં આખી વાટ
વાઢ ગયો વેચાઈ ને વીતી ગઈ છે વાત
તો પણ દેખા દે કદી, મીઠી માથે ભાત
मीठी माथे भात
(दोहरो)
डुंगर केरी खीणमां गांभु नामे गाम, खेती करतो खंतथी पटेल पांचो नाम
सीम थकी छेटी हती वाडी एक विशाळ, भोंय बधी भगरी अने रूडी अधिक रसाळ
नवाण छे नव कोसनुं, फरता जंगी झाड, रोपी तेमां शेलडी, वाध्यो रूडो वाढ
पटलाणीए पुत्रनुं, मुख दीठुं छे मांड, मीठी उंमर आठनी, बहेन लडावे लाड
शियाळो पूरो थतां पाक्यो पूरो वाढ, वाघ, शियाळ, वरु तणी रहेती वगडे राड
केळ समी सौ शेलडी, झूकी रही छे झुंड, रस मीठानी लालचे, भांगे वाडो भूंड
चिचोडो बेसाडवा पांचे करी विचार, बावळनां नथ-बूतडी तुर्त कर्यां तैयार
सोंप्युं साथी सर्वने बाकी बीजा काम, साधन भेळुं सौ थवा तवा-तावडा ठाम
पटलाणी पेखी रही, पटेल केरी वाट
रोंढा वेळा गई वही, पडतुं टाढुं भात
(भुजंगी)
कहे मा, ‘मीठी ले हवे भात आपुं, कीको लाव मारी कने, जा तुं बापु
हजी घेर आता, नथी तुज आव्या, भूख्या ए हशे, वाढ-कामे थकाया’
‘भले लाव बा, जाउं हुं भात देवा, दीठा छे कदी तें उग्या मोल केवा?
मीठी केळ-शी, शेलडी तो खवाशे, दीठी छे टूंकी वाट, जल्दी जवाशे’
कही एम माथे, लई भात चाली
मूकी मार्ग धोरी, टूंकी वाट झाली
(दोहरो)
वही जाय छे वेगमां मीठी भरती फाळ, गणे ना कांटा कांकरा, दोडे जेम मृगबाळ
डुंगर झाडी गीचमां, कोडे कूदती जाय, सामो वाढ झझूमतो, जोतां ते हरखाय
हमणां वाडी आवशे, हमणां आपुं भात, एम अधिक उतावळी, दोडी मळवा तात
बखोलमांथी बहार त्यां वाघ धस्यो विकराळ, थपाट पाछळथी पडी बाळा थई बेहाल
भात ओढणी तो रह्युं, झरडामां झकडाई, मीठी बाळा मोतना, पंजामां सपडाई
वाघ उपाडी क्यां गयो? कुदरतमां ककळाट, वृक्ष ऊभां वीलां बधां सूनी बनी सौ वाट
सांज वही सूनकारमां, ओढीने अंधार, रात रडे छे रानमां, आंसुडे चोधार
प्होंची घेर पांचो करे ‘मीठी! मीठी!’ साद: ‘मारे तो मोडुं थयुं, रोंढो न रह्यो याद’
पटलाणी आवी कहे: ‘मेली छे में भात, मळी नथी तमने हजी? रोकाणी क्यां रात?’
‘मळी नथी मीठी मने मारग धोरी वाट, कहां गोत करवी हवे? गई हशे पगवाट !’
बनी गयां ए बावरां बंने मा ने बाप, गयां तुर्त ते गोतवा करतां कंई संताप
नभथी चांदो नीरखी विलाय फिक्के मुख, झांखा सर्वे झाडवां, दारूण जाणे दु:ख
‘मीठी ! मीठी !’ पाडतां बूम घणी माबाप, जवाब पाछो ना मळे तेथी करे विलाप
पडतां आगळ पग महीं अटवायुं कंई ठाम, ते तो घरनी तांसळी, भात तणुं नहि नाम
खाली आ कोणे करी? हशे सीमना श्वान? मीठी कां मेली गई?–बोले नहि कंई रान
वळी पगे अटवाय छे झरडुं नीचे जोय, मीठी केरी ओढणी — पोके पोके रोय
‘हा ! मीठी, तुं क्यां गई? आ शुं झमे रुधिर !’ उत्तर एनो ना मळे: बधुंये विश्व बधिर
निराश पाछां ए वळ्यां करतां अति ककळाट, ‘मीठी! मीठी!’ नामथी रडतां आखी वाट
वाढ गयो वेचाई ने वीती गई छे वात
तो पण देखा दे कदी, मीठी माथे भात
Mithi Mathe Bhata
(doharo)
Dungar keri khinaman ganbhu name gama, kheti karato khantathi patel pancho nama
Sim thaki chheti hati vadi ek vishala, bhonya badhi bhagari ane rudi adhik rasala
Navan chhe nav kosanun, farata jangi zada, ropi teman sheladi, vadhyo rudo vadha
Patalanie putranun, mukh dithun chhe manda, mithi unmar athani, bahen ladave lada
Shiyalo puro thatan pakyo puro vadha, vagha, shiyala, varu tani raheti vagade rada
Kel sami sau sheladi, zuki rahi chhe zunda, ras mithani lalache, bhange vado bhunda
Chichodo besadava panche kari vichara, bavalanan natha-butadi turta karyan taiyara
Sonpyun sathi sarvane baki bija kama, sadhan bhelun sau thava tava-tavada thama
Patalani pekhi rahi, patel keri vata
Rondha vela gai vahi, padatun tadhun bhata
(bhujangi)
Kahe ma, ‘mithi le have bhat apun, kiko lav mari kane, ja tun bapu
Haji gher ata, nathi tuj avya, bhukhya e hashe, vadha-kame thakaya’
‘bhale lav ba, jaun hun bhat deva, ditha chhe kadi ten ugya mol keva? Mithi kela-shi, sheladi to khavashe, dithi chhe tunki vata, jaldi javashe’
Kahi em mathe, lai bhat chali
Muki marga dhori, tunki vat zali
(doharo)
Vahi jaya chhe vegaman mithi bharati fala, gane na kanta kankara, dode jem mrugabala
Dungar zadi gichaman, kode kudati jaya, samo vadh zazumato, jotan te harakhaya
Hamanan vadi avashe, hamanan apun bhata, em adhik utavali, dodi malava tata
Bakholamanthi bahar tyan vagh dhasyo vikarala, thapat pachhalathi padi bala thai behala
Bhat odhani to rahyun, zaradaman zakadai, mithi bala motana, panjaman sapadai
Vagh upadi kyan gayo? Kudarataman kakalata, vruksh ubhan vilan badhan suni bani sau vata
Sanja vahi sunakaraman, odhine andhara, rat rade chhe ranaman, ansude chodhara
Phonchi gher pancho kare ‘mithi! Mithi!’ sada: ‘mare to modun thayun, rondho n rahyo yada’
Patalani avi kahe: ‘meli chhe men bhata, mali nathi tamane haji? Rokani kyan rata?’
‘mali nathi mithi mane marag dhori vata, kahan got karavi have? Gai hashe pagavat !’
Bani gayan e bavaran banne ma ne bapa, gayan turta te gotava karatan kani santapa
Nabhathi chando nirakhi vilaya fikke mukha, zankha sarve zadavan, darun jane du:kha
‘mithi ! Mithi !’ padatan bum ghani mabapa, javab pachho na male tethi kare vilapa
Padatan agal pag mahin atavayun kani thama, te to gharani tansali, bhat tanun nahi nama
Khali a kone kari? Hashe simana shvana? Mithi kan meli gai?-bole nahi kani rana
Vali page atavaya chhe zaradun niche joya, mithi keri odhani – poke poke roya
‘ha ! Mithi, tun kyan gai? A shun zame rudhir !’ uttar eno na male: badhunye vishva badhira
Nirash pachhan e valyan karatan ati kakalata, ‘mithi! Mithi!’ namathi radatan akhi vata
Vadh gayo vechai ne viti gai chhe vata
To pan dekha de kadi, mithi mathe bhata
Mīṭhī māthe bhāta
(doharo)
Ḍungar kerī khīṇamān gānbhu nāme gāma, khetī karato khantathī paṭel pāncho nāma
Sīm thakī chheṭī hatī vāḍī ek vishāḷa, bhonya badhī bhagarī ane rūḍī adhik rasāḷa
Navāṇ chhe nav kosanun, faratā jangī zāḍa, ropī temān shelaḍī, vādhyo rūḍo vāḍha
Paṭalāṇīe putranun, mukh dīṭhun chhe mānḍa, mīṭhī unmar āṭhanī, bahen laḍāve lāḍa
Shiyāḷo pūro thatān pākyo pūro vāḍha, vāgha, shiyāḷa, varu taṇī rahetī vagaḍe rāḍa
Keḷ samī sau shelaḍī, zūkī rahī chhe zunḍa, ras mīṭhānī lālache, bhānge vāḍo bhūnḍa
Chichoḍo besāḍavā pānche karī vichāra, bāvaḷanān natha-būtaḍī turta karyān taiyāra
Sonpyun sāthī sarvane bākī bījā kāma, sādhan bheḷun sau thavā tavā-tāvaḍā ṭhāma
Paṭalāṇī pekhī rahī, paṭel kerī vāṭa
Ronḍhā veḷā gaī vahī, paḍatun ṭāḍhun bhāta
(bhujangī)
Kahe mā, ‘mīṭhī le have bhāt āpun, kīko lāv mārī kane, jā tun bāpu
Hajī gher ātā, nathī tuj āvyā, bhūkhyā e hashe, vāḍha-kāme thakāyā’
‘bhale lāv bā, jāun hun bhāt devā, dīṭhā chhe kadī ten ugyā mol kevā? Mīṭhī keḷa-shī, shelaḍī to khavāshe, dīṭhī chhe ṭūnkī vāṭa, jaldī javāshe’
Kahī em māthe, laī bhāt chālī
Mūkī mārga dhorī, ṭūnkī vāṭ zālī
(doharo)
Vahī jāya chhe vegamān mīṭhī bharatī fāḷa, gaṇe nā kānṭā kānkarā, doḍe jem mṛugabāḷa
Ḍungar zāḍī gīchamān, koḍe kūdatī jāya, sāmo vāḍh zazūmato, jotān te harakhāya
Hamaṇān vāḍī āvashe, hamaṇān āpun bhāta, em adhik utāvaḷī, doḍī maḷavā tāta
Bakholamānthī bahār tyān vāgh dhasyo vikarāḷa, thapāṭ pāchhaḷathī paḍī bāḷā thaī behāla
Bhāt oḍhaṇī to rahyun, zaraḍāmān zakaḍāī, mīṭhī bāḷā motanā, panjāmān sapaḍāī
Vāgh upāḍī kyān gayo? Kudaratamān kakaḷāṭa, vṛukṣh ūbhān vīlān badhān sūnī banī sau vāṭa
Sānja vahī sūnakāramān, oḍhīne andhāra, rāt raḍe chhe rānamān, ānsuḍe chodhāra
Phonchī gher pāncho kare ‘mīṭhī! Mīṭhī!’ sāda: ‘māre to moḍun thayun, ronḍho n rahyo yāda’
Paṭalāṇī āvī kahe: ‘melī chhe men bhāta, maḷī nathī tamane hajī? Rokāṇī kyān rāta?’
‘maḷī nathī mīṭhī mane mārag dhorī vāṭa, kahān got karavī have? Gaī hashe pagavāṭ !’
Banī gayān e bāvarān banne mā ne bāpa, gayān turta te gotavā karatān kanī santāpa
Nabhathī chāndo nīrakhī vilāya fikke mukha, zānkhā sarve zāḍavān, dārūṇ jāṇe du:kha
‘mīṭhī ! Mīṭhī !’ pāḍatān būm ghaṇī mābāpa, javāb pāchho nā maḷe tethī kare vilāpa
Paḍatān āgaḷ pag mahīn aṭavāyun kanī ṭhāma, te to gharanī tānsaḷī, bhāt taṇun nahi nāma
Khālī ā koṇe karī? Hashe sīmanā shvāna? Mīṭhī kān melī gaī?–bole nahi kanī rāna
Vaḷī page aṭavāya chhe zaraḍun nīche joya, mīṭhī kerī oḍhaṇī — poke poke roya
‘hā ! Mīṭhī, tun kyān gaī? Ā shun zame rudhir !’ uttar eno nā maḷe: badhunye vishva badhira
Nirāsh pāchhān e vaḷyān karatān ati kakaḷāṭa, ‘mīṭhī! Mīṭhī!’ nāmathī raḍatān ākhī vāṭa
Vāḍh gayo vechāī ne vītī gaī chhe vāta
To paṇ dekhā de kadī, mīṭhī māthe bhāta
Source : વિઠ્ઠલરાય આવસત્થી