વૈશાખનો બપોર
(મિશ્ર ઉપજાતિ)
વૈશાખનો ધોમ ધખ્યો જતો’તો
દહાડો હતો એ કશી કંઈ રજાનો
બપોરની ઊંઘ પૂરી કરીને
પડ્યા હતા આળસમાં હજી જનો
જંપ્યાં હતાં બાળક ખેલતાં એ
ટહૂકવું કોયલ વિસર્યો’તો
સંતાઈ ઝાડે વિહગો રહ્યાં’તાં
ત્યારે મહોલ્લા મંહિં એ શહેરના
શબ્દો પડ્યાં કાન : ‘સજાવવાં છે
ચાકુ, સજૈયા, છરી, કાતરો કે ?’
ખભે લઈને પથરો સરાણનો
જતો હતો ફાટલ પહેરી જોડા
માથે વીંટી ફીંડલું લાલ મોટું
કો મારવાડી સરખો ધીમે ધીમે
ને તેહની પાછળ છેક ટૂંકાં
ધીમાં ભરંતો ડગલાં જતો’તો
મેલી તૂટી આંગડી એક પહેરી
માથે ઉઘાડે પગ એ ઉઘાડે
આઠેકનો બાળક એક દૂબળો
‘બચ્ચા લખા ! ચાલ જરાય જોયેં
એકાદ કૈં સજવા મળેના
અપાવું તો તુર્ત તને ચણા હું.’
ને એ ચણા આશથી બાળ બોલ્યો,
‘સજાવવાં કાતર ચપ્પુ કોઈને.’
એ બાળકના સ્નિગ્ધ શિખાઉ કાલા
અવાજથી મેડીની બારીઓએ
ડોકાઈને જોયું કંઈ જનોએ
પરંતુ જાપાની અને વિલાયતી
અસ્ત્રા, છરી, કાતર રાખનારા
દેશી સરાણે શી રીતે સજાવે ?
ત્યાં કોકને કૌતુક કૈં થયું ને
પૂછ્યું - ‘અલ્યા તું કહીંનો કહે તો !’
‘બાપુ, રહું હું દૂર મારવાડે.’
દયા બીજાને થઈ ને કહે ‘જુઓ !
આવે જનો દૂર કહીં કહીંથી
જુઓ જુઓ દેશ ગરીબ કેવો ?’
અને કહે કોઈ વળી ભણેલો,
‘આ આપણા કારીગરો બધાએ
હવે નવી શીખવી રીત જોઈએ ;
ચાલે નહીં આવી સરાણ હાવાં !’
ને ટાપશી પૂરી તંહિં બીજાએ
‘નવી સરાણે જન એક જોઈએ
પોષાય ત્યાં બે જણા તે શી રીતે ?’
‘બાપુ સજાવો કંઈ !’ ‘ભાઈ, ના ના
સજાવવાનું નથી કૈં અમારે.’
અને ફરી આગળ એહ ચાલ્યો,
‘સજાવવાં ચપ્પુ છરી’ કહેતો,
ને તેહની પાછળ બાળ તેના
જળે પડેલા પડઘા સમુ મૃદુ
બોલ્યો ‘છરી ચપ્પુ સજાવવાં છે ?’
જોયું જનોએ ફરી ડોકું કાઢી
કિન્તુ સજાવા નવ આપ્યું કોઈએ.
થાકી વદ્યો એ પછી મારવાડી :
‘બચ્ચા લખા ! ધોમ બપોર ટહેલ્યાં
છતાં મળી ના પઈની મજૂરી.’
બોલ્યો : ‘અરે ભાઈ ! ભૂખ્યા છીએ દ્યો
આધાર કૈં થાય જરાક પાણીનો.’
કો બારીથી ત્યાં ખસતો વદ્યો કે,
‘અરે બધો દેશ ભર્યો ગરીબનો,
કોને દઈએ ને દઈએ ન કોને ?’
કોઈ કહે, ‘એ ખરી ફર્જ રાજ્યની.’
ને કો કહે : ‘પ્રશ્ન બધાય કેરો
સ્વરાજ છે એક ખરો ઉપાય !’
ત્યાં એકને કૈંક દયા જ આવતાં,
પત્ની કને જઈ કહ્યું : ‘કંઈ ટાઢું
પડેલું આ બે જણને જરા દ્યો.’
‘જોવા સિનેમા જવું આજ છે ને !
ખાશું શું જો આ દઈ દૌં અત્યારે ?
ભૂલી ગયા છેક જ આવતાં દયા ?’
દયા તણા એહ પ્રમાણપત્રથી
બીજું કશું સૂઝ્યું ન આપવાનું !
ને ત્યાં સિનેમાસહગામી મિત્ર કહે :
‘દયા બયા છે સહુ દંભ ; મિથ્યા
આચાર બુર્ઝવા જન માત્ર કલ્પિત.’
વાતો બધી કૈં સુણી કે સુણી ના,
પરંતુ એ તો સમજ્યો જરૂર ;
મજૂરી કે અન્નની આશા ખોટી.
છતાં વધુ મંદ થતા અવાજે
એ ચાલિયા આગળ બોલતા કે :
‘સજાવવાં કાતર ચપ્પુ કોઈને !’
મહોલ્લો તજી શહેર બહાર નીકળ્યા,
છાંયે હતી મંડળી એક બેઠી ત્યાં,
મજૂર પરચૂરણ ને ભિખારીની
ઉઘાડતા ગાંઠ અને પડીકાં
હાલ્લાં, જરા કૈં બટકાવવાને
બોલાવિયા આ પરદેશી બેઉને :
‘અરે જરા ખાઈ પછીથી જજો.’
હસ્યા, કરી વાત, વહેંચી ખાધું,
ને કૂતરાંને બટકુંક નાખ્યું.
દયા હતી ના, નહિ કોઈ શાસ્ત્ર :
હતી તંહિ કેવળ માણસાઈ !
वैशाखनो बपोर
(मिश्र उपजाति)
वैशाखनो धोम धख्यो जतो’तो
दहाडो हतो ए कशी कंई रजानो
बपोरनी ऊंघ पूरी करीने
पड्या हता आळसमां हजी जनो
जंप्यां हतां बाळक खेलतां ए
टहूकवुं कोयल विसर्यो’तो
संताई झाडे विहगो रह्यां’तां
त्यारे महोल्ला मंहिं ए शहेरना
शब्दो पड्यां कान : ‘सजाववां छे
चाकु, सजैया, छरी, कातरो के ?’
खभे लईने पथरो सराणनो
जतो हतो फाटल पहेरी जोडा
माथे वींटी फींडलुं लाल मोटुं
को मारवाडी सरखो धीमे धीमे
ने तेहनी पाछळ छेक टूंकां
धीमां भरंतो डगलां जतो’तो
मेली तूटी आंगडी एक पहेरी
माथे उघाडे पग ए उघाडे
आठेकनो बाळक एक दूबळो
‘बच्चा लखा ! चाल जराय जोयें
एकाद कैं सजवा मळेना
अपावुं तो तुर्त तने चणा हुं.’
ने ए चणा आशथी बाळ बोल्यो,
‘सजाववां कातर चप्पु कोईने.’
ए बाळकना स्निग्ध शिखाउ काला
अवाजथी मेडीनी बारीओए
डोकाईने जोयुं कंई जनोए
परंतु जापानी अने विलायती
अस्त्रा, छरी, कातर राखनारा
देशी सराणे शी रीते सजावे ?
त्यां कोकने कौतुक कैं थयुं ने
पूछ्युं - ‘अल्या तुं कहींनो कहे तो !’
‘बापु, रहुं हुं दूर मारवाडे.’
दया बीजाने थई ने कहे ‘जुओ !
आवे जनो दूर कहीं कहींथी
जुओ जुओ देश गरीब केवो ?’
अने कहे कोई वळी भणेलो,
‘आ आपणा कारीगरो बधाए
हवे नवी शीखवी रीत जोईए ;
चाले नहीं आवी सराण हावां !’
ने टापशी पूरी तंहिं बीजाए
‘नवी सराणे जन एक जोईए
पोषाय त्यां बे जणा ते शी रीते ?’
‘बापु सजावो कंई !’ ‘भाई, ना ना
सजाववानुं नथी कैं अमारे.’
अने फरी आगळ एह चाल्यो,
‘सजाववां चप्पु छरी’ कहेतो,
ने तेहनी पाछळ बाळ तेना
जळे पडेला पडघा समु मृदु
बोल्यो ‘छरी चप्पु सजाववां छे ?’
जोयुं जनोए फरी डोकुं काढी
किन्तु सजावा नव आप्युं कोईए.
थाकी वद्यो ए पछी मारवाडी :
‘बच्चा लखा ! धोम बपोर टहेल्यां
छतां मळी ना पईनी मजूरी.’
बोल्यो : ‘अरे भाई ! भूख्या छीए द्यो
आधार कैं थाय जराक पाणीनो.’
को बारीथी त्यां खसतो वद्यो के,
‘अरे बधो देश भर्यो गरीबनो,
कोने दईए ने दईए न कोने ?’
कोई कहे, ‘ए खरी फर्ज राज्यनी.’
ने को कहे : ‘प्रश्न बधाय केरो
स्वराज छे एक खरो उपाय !’
त्यां एकने कैंक दया ज आवतां,
पत्नी कने जई कह्युं : ‘कंई टाढुं
पडेलुं आ बे जणने जरा द्यो.’
‘जोवा सिनेमा जवुं आज छे ने !
खाशुं शुं जो आ दई दौं अत्यारे ?
भूली गया छेक ज आवतां दया ?’
दया तणा एह प्रमाणपत्रथी
बीजुं कशुं सूझ्युं न आपवानुं !
ने त्यां सिनेमासहगामी मित्र कहे :
‘दया बया छे सहु दंभ ; मिथ्या
आचार बुर्झवा जन मात्र कल्पित.’
वातो बधी कैं सुणी के सुणी ना,
परंतु ए तो समज्यो जरूर ;
मजूरी के अन्ननी आशा खोटी.
छतां वधु मंद थता अवाजे
ए चालिया आगळ बोलता के :
‘सजाववां कातर चप्पु कोईने !’
महोल्लो तजी शहेर बहार नीकळ्या,
छांये हती मंडळी एक बेठी त्यां,
मजूर परचूरण ने भिखारीनी
उघाडता गांठ अने पडीकां
हाल्लां, जरा कैं बटकाववाने
बोलाविया आ परदेशी बेउने :
‘अरे जरा खाई पछीथी जजो.’
हस्या, करी वात, वहेंची खाधुं,
ने कूतरांने बटकुंक नाख्युं.
दया हती ना, नहि कोई शास्त्र :
हती तंहि केवळ माणसाई !
Vaishakhano Bapora
(mishra upajati)
Vaishakhano dhom dhakhyo jato’to
Dahado hato e kashi kani rajano
Baporani ungh puri karine
Padya hata alasaman haji jano
Janpyan hatan balak khelatan e
Tahukavun koyal visaryo’to
Santai zade vihago rahyan’tan
Tyare maholla manhin e shaherana
Shabdo padyan kan : ‘sajavavan chhe
Chaku, sajaiya, chhari, kataro ke ?’
Khabhe laine patharo saranano
Jato hato fatal paheri joda
Mathe vinti findalun lal motun
Ko maravadi sarakho dhime dhime
Ne tehani pachhal chhek tunkan
Dhiman bharanto dagalan jato’to
Meli tuti angadi ek paheri
Mathe ughade pag e ughade
Athekano balak ek dubalo
‘bachcha lakha ! Chal jaraya joyen
Ekad kain sajava malena
Apavun to turta tane chana hun.’
Ne e chana ashathi bal bolyo,
‘sajavavan katar chappu koine.’
E balakana snigda shikhau kala
Avajathi medini barioe
Dokaine joyun kani janoe
Parantu japani ane vilayati
Astra, chhari, katar rakhanara
Deshi sarane shi rite sajave ?
Tyan kokane kautuk kain thayun ne
Puchhyun - ‘alya tun kahinno kahe to !’
‘bapu, rahun hun dur maravade.’
Daya bijane thai ne kahe ‘juo ! Ave jano dur kahin kahinthi
Juo juo desh garib kevo ?’
Ane kahe koi vali bhanelo,
‘a apana karigaro badhae
Have navi shikhavi rit joie ;
Chale nahin avi saran havan !’
Ne tapashi puri tanhin bijae
‘navi sarane jan ek joie
Poshaya tyan be jana te shi rite ?’
‘bapu sajavo kani !’ ‘bhai, na na
Sajavavanun nathi kain amare.’
Ane fari agal eh chalyo,
‘sajavavan chappu chhari’ kaheto,
Ne tehani pachhal bal tena
Jale padela padagha samu mrudu
Bolyo ‘chhari chappu sajavavan chhe ?’
Joyun janoe fari dokun kadhi
Kintu sajava nav apyun koie. Thaki vadyo e pachhi maravadi :
‘bachcha lakha ! Dhom bapor tahelyan
Chhatan mali na paini majuri.’
Bolyo : ‘are bhai ! Bhukhya chhie dyo
Adhar kain thaya jarak panino.’
Ko barithi tyan khasato vadyo ke,
‘are badho desh bharyo garibano,
Kone daie ne daie n kone ?’
Koi kahe, ‘e khari farja rajyani.’
Ne ko kahe : ‘prashna badhaya kero
Svaraj chhe ek kharo upaya !’
Tyan ekane kainka daya j avatan,
Patni kane jai kahyun : ‘kani tadhun
Padelun a be janane jara dyo.’
‘jova sinema javun aj chhe ne ! Khashun shun jo a dai daun atyare ? Bhuli gaya chhek j avatan daya ?’
Daya tana eh pramanapatrathi
Bijun kashun suzyun n apavanun !
Ne tyan sinemasahagami mitra kahe :
‘daya baya chhe sahu danbh ; mithya
Achar burzava jan matra kalpita.’
Vato badhi kain suni ke suni na,
Parantu e to samajyo jarur ;
Majuri ke annani asha khoti. Chhatan vadhu manda thata avaje
E chaliya agal bolata ke :
‘sajavavan katar chappu koine !’
Mahollo taji shaher bahar nikalya,
Chhanye hati mandali ek bethi tyan,
Majur parachuran ne bhikharini
Ughadata ganth ane padikan
Hallan, jara kain batakavavane
Bolaviya a paradeshi beune :
‘are jara khai pachhithi jajo.’
Hasya, kari vata, vahenchi khadhun,
Ne kutaranne batakunka nakhyun.
Daya hati na, nahi koi shastra :
Hati tanhi keval manasai !
Vaishākhano bapora
(mishra upajāti)
Vaishākhano dhom dhakhyo jato’to
Dahāḍo hato e kashī kanī rajāno
Baporanī ūngh pūrī karīne
Paḍyā hatā āḷasamān hajī jano
Janpyān hatān bāḷak khelatān e
Ṭahūkavun koyal visaryo’to
Santāī zāḍe vihago rahyān’tān
Tyāre mahollā manhin e shaheranā
Shabdo paḍyān kān : ‘sajāvavān chhe
Chāku, sajaiyā, chharī, kātaro ke ?’
Khabhe laīne patharo sarāṇano
Jato hato fāṭal paherī joḍā
Māthe vīnṭī fīnḍalun lāl moṭun
Ko māravāḍī sarakho dhīme dhīme
Ne tehanī pāchhaḷ chhek ṭūnkān
Dhīmān bharanto ḍagalān jato’to
Melī tūṭī āngaḍī ek paherī
Māthe ughāḍe pag e ughāḍe
Āṭhekano bāḷak ek dūbaḷo
‘bachchā lakhā ! Chāl jarāya joyen
Ekād kain sajavā maḷenā
Apāvun to turta tane chaṇā hun.’
Ne e chaṇā āshathī bāḷ bolyo,
‘sajāvavān kātar chappu koīne.’
E bāḷakanā snigḍa shikhāu kālā
Avājathī meḍīnī bārīoe
Ḍokāīne joyun kanī janoe
Parantu jāpānī ane vilāyatī
Astrā, chharī, kātar rākhanārā
Deshī sarāṇe shī rīte sajāve ?
Tyān kokane kautuk kain thayun ne
Pūchhyun - ‘alyā tun kahīnno kahe to !’
‘bāpu, rahun hun dūr māravāḍe.’
Dayā bījāne thaī ne kahe ‘juo ! Āve jano dūr kahīn kahīnthī
Juo juo desh garīb kevo ?’
Ane kahe koī vaḷī bhaṇelo,
‘ā āpaṇā kārīgaro badhāe
Have navī shīkhavī rīt joīe ;
Chāle nahīn āvī sarāṇ hāvān !’
Ne ṭāpashī pūrī tanhin bījāe
‘navī sarāṇe jan ek joīe
Poṣhāya tyān be jaṇā te shī rīte ?’
‘bāpu sajāvo kanī !’ ‘bhāī, nā nā
Sajāvavānun nathī kain amāre.’
Ane farī āgaḷ eh chālyo,
‘sajāvavān chappu chharī’ kaheto,
Ne tehanī pāchhaḷ bāḷ tenā
Jaḷe paḍelā paḍaghā samu mṛudu
Bolyo ‘chharī chappu sajāvavān chhe ?’
Joyun janoe farī ḍokun kāḍhī
Kintu sajāvā nav āpyun koīe. Thākī vadyo e pachhī māravāḍī :
‘bachchā lakhā ! Dhom bapor ṭahelyān
Chhatān maḷī nā paīnī majūrī.’
Bolyo : ‘are bhāī ! Bhūkhyā chhīe dyo
Ādhār kain thāya jarāk pāṇīno.’
Ko bārīthī tyān khasato vadyo ke,
‘are badho desh bharyo garībano,
Kone daīe ne daīe n kone ?’
Koī kahe, ‘e kharī farja rājyanī.’
Ne ko kahe : ‘prashna badhāya kero
Svarāj chhe ek kharo upāya !’
Tyān ekane kainka dayā j āvatān,
Patnī kane jaī kahyun : ‘kanī ṭāḍhun
Paḍelun ā be jaṇane jarā dyo.’
‘jovā sinemā javun āj chhe ne ! Khāshun shun jo ā daī daun atyāre ? Bhūlī gayā chhek j āvatān dayā ?’
Dayā taṇā eh pramāṇapatrathī
Bījun kashun sūzyun n āpavānun !
Ne tyān sinemāsahagāmī mitra kahe :
‘dayā bayā chhe sahu danbh ; mithyā
Āchār burzavā jan mātra kalpita.’
Vāto badhī kain suṇī ke suṇī nā,
Parantu e to samajyo jarūr ;
Majūrī ke annanī āshā khoṭī. Chhatān vadhu manda thatā avāje
E chāliyā āgaḷ bolatā ke :
‘sajāvavān kātar chappu koīne !’
Mahollo tajī shaher bahār nīkaḷyā,
Chhānye hatī manḍaḷī ek beṭhī tyān,
Majūr parachūraṇ ne bhikhārīnī
Ughāḍatā gānṭh ane paḍīkān
Hāllān, jarā kain baṭakāvavāne
Bolāviyā ā paradeshī beune :
‘are jarā khāī pachhīthī jajo.’
Hasyā, karī vāta, vahenchī khādhun,
Ne kūtarānne baṭakunka nākhyun.
Dayā hatī nā, nahi koī shāstra :
Hatī tanhi kevaḷ māṇasāī !
Source : રામનારાયણ વિશ્વનાથ પાઠક