અભિસાર
મથુરા શે’રની રાંગે સંન્યાસી ઉપગુપ્ત કો’
સંકોડી ઈન્દ્રિયો સર્વે એક રાત સૂતો હતો.
૧
પવનમાં પુરદીપ ઠરેલ છે,
જનતણાં ગૃહદ્વાર બીડેલ છે;
ગગનના ભર શ્રાવણ-તારલા
ઘનઘટા મહીં ઘોર ડુબેલ છે.
૨
ઓચિંતી અંધકારે ત્યાં ગૂંજી છે પગઝાંઝરી:
યોગીની છાતીએ પાટુ કોના પાદ તણી પડી?
ચમકી પલક માંહે સંત જાગી ઊઠે છે,
સુખમય નિંદરાના બંધ મીઠા તુટે છે.
ઝબુક ઝબુક જ્યોતિ ગુપ્ત કો’ દીપકેથી
કરુણ વિમલ નેત્રે સંત કેરે પડે છે.
૩
નામે વાસવદત્તા કો પુરવારાંગના વડી
ચડેલી છે અભિસારે, માતેલી મદયૌવના.
અંગે ઝૂલે પવન-ઉડતી ઓઢણી આસમાની,
ઝીણી ઝીણી ઘુઘરી રણકે દેહ-આભૂષણોની;
પ્યારા પાસે પળતી રમણી અંધકારે અજાણે
સાધુગાત્રે ચરણ અથડાતાં ઊભી સ્તબ્ધ છાની.
૪
તરુણ સૌમ્ય સુહાસવતી વયે,
નયનથી કરુણા-કિરણો દ્રવે;
મધુર ઇન્દુ સમી સમતા-સુધા
વિમલ લાલ લલાટ થકી ઝરે.
૫
લજ્જાભારે નમ્યાં નેત્ર, લાલિત્યે ગળિયું ગળું
આજીજીના સ્વરો કાઢી યાચે છે અભિસારિકા:
‘ક્ષમા કરો! ભૂલ થઈ કુમાર!
કૃપા ઘણી, જો મુજ ઘેર ચાલો.
તમે મૃદુ, આ ધરતી કઠોર.
ઘટે ન આંહીં પ્રિય તોરી શય્યા.’
૬
કરુણ વચન બોલી યોગી આપે જવાબ,
ટપકતી અધરેથી માધુરીપૂર્ણ વાણી:
‘નથી નથી મુજ ટાણું સુંદરી! આવ્યું હાવાં,
જહીં તું જતી જ હો ત્યાં આજ તો જા સુભાગી!
જરૂર જરૂર જ્યારે આવશે રાત મારી,
વિચરીશ તુજ કુંજે તે સમે આપથી હું.’
૭
ઓચિંતો આભ ફાડે લસલસ વિજળીજીભ-ઝૂલન્ત ડાચું,
કમ્પી ઊઠી ભયેથી રમણી રજની-અંધાર એ ઘોર વચ્ચે;
વાવાઝોડું જગાવી પવન પ્રલયના શંખ ફૂંકે કરાલ,
આભેથી વજ્ર જાણે ખડખડ હસતું મશ્કરી કો’ની માંડે!
૮
વીત્યા છે કૈં દિનો માસો આષાઢી એહ રાતને,
વર્ષ પૂરું નથી વીત્યું, સંધ્યા ઢોળાય ચૈત્રની
ફરર ફરર ફૂંકી આકળો વાયુ વાય,
સડક પર ઝુકેલા વૃક્ષને મ્હોર બેઠાં;
ઊઘડી ઊઘડી મ્હેકે રાજબાગે રૂપાળાં
બકુલ, રજનીગંધા, પુષ્પ પારુલ પ્યારાં.
૯
વાયુની લ્હેરીએ વ્હેતા આવે દૂર-સુદૂરથી,
મંદ મંદ સુરા-ભીના ધીરા કૈ સ્વર બંસીના.
નગર નિર્જન: પૌરજનો બધાં
મધુવને ફૂલ-ઉત્સવમાં ગયાં;
નિરખતો ચુપચાપ સૂની પુરી
હસી રહ્યો નભ પૂનમચાંદલો.
૧૦
સૂને પંથે નગર મહીં એ નિર્મળી ચાંદનીમાં
સંન્યાસી કો’ શરદ-ઘન શો એકલો જાય ચાલ્યો;
એને માથે તરુવર તણી શ્યામ ઘેરી ઘટાથી
વારે વારે ટહુ! ટહુ! રવે કોકિલા સાદ પાડે.
૧૧
આવી શું આજ એ રાત્રી, યોગીના અભિસારની?
આપેલા કોલ આગુના, પાળવા શું પળ છે એ?
નગરની બા’ર તપોધન નીસર્યો,
ગઢની રાંગ કને ભમવા ગયો,
તિમિરમાં સહસા કંઈ પેખિયું
વનઘટા તણી છાંય વિષે પડ્યું.
૧૨
પડી નિજ પગ પાસે એકલી રંક નારી,
તન લદબદ આખું શીતળાનાં પરુથી;
વિષ સમ ગણી એની કાળી રોગાળી કાયા,
પુરજન પુર બા’રે ફેંકી ચાલ્યા ગયા’તા.
૧૩
સંન્યાસીએ નમી નીચે, માથું રોગવતી તણું
ધીરેથી ઝાલીને ઊંચું પોતાના અંકમાં ધર્યું.
સૂકા એના અધર પર સીંચી રૂડી નીરધારા,
પીડા એને શિર શમવવા શાંતિમંત્રો ઉચ્ચાર્યા:
ગેગેલા એ શરીર ઉપરે ફેરવી હાથ ધીરો,
લેપી દીધો સુખડઘસિયો લેપ શીળો સુંવાળો.
૧૪
પૂછે રોગી: ‘મુજ પતિતની પાસ ઓ આવનારા!
આંહીં તારાં પુનિત પગલાં કેમ થાયે, દયાળા?’
બોલે યોગી: ‘વિસરી ગઈ શું કોલ એ, વાસુદત્તા!
તારા મારા મિલનની સખિ! આજ શૃંગારરાત્રી.’
ઝર્યાં પુષ્પો શિરે એને, કોકિલા ટહુકી ઉઠી,
પૂર્ણિમારાત્રિની જાણે જ્યોત્સ્નાછોળ છલી ઉઠી.
अभिसार
मथुरा शे’रनी रांगे संन्यासी उपगुप्त को’
संकोडी ईन्द्रियो सर्वे एक रात सूतो हतो.
१
पवनमां पुरदीप ठरेल छे,
जनतणां गृहद्वार बीडेल छे;
गगनना भर श्रावण-तारला
घनघटा महीं घोर डुबेल छे.
२
ओचिंती अंधकारे त्यां गूंजी छे पगझांझरी:
योगीनी छातीए पाटु कोना पाद तणी पडी?
चमकी पलक मांहे संत जागी ऊठे छे,
सुखमय निंदराना बंध मीठा तुटे छे.
झबुक झबुक ज्योति गुप्त को’ दीपकेथी
करुण विमल नेत्रे संत केरे पडे छे.
३
नामे वासवदत्ता को पुरवारांगना वडी
चडेली छे अभिसारे, मातेली मदयौवना.
अंगे झूले पवन-उडती ओढणी आसमानी,
झीणी झीणी घुघरी रणके देह-आभूषणोनी;
प्यारा पासे पळती रमणी अंधकारे अजाणे
साधुगात्रे चरण अथडातां ऊभी स्तब्ध छानी.
४
तरुण सौम्य सुहासवती वये,
नयनथी करुणा-किरणो द्रवे;
मधुर इन्दु समी समता-सुधा
विमल लाल ललाट थकी झरे.
५
लज्जाभारे नम्यां नेत्र, लालित्ये गळियुं गळुं
आजीजीना स्वरो काढी याचे छे अभिसारिका:
‘क्षमा करो! भूल थई कुमार!
कृपा घणी, जो मुज घेर चालो.
तमे मृदु, आ धरती कठोर.
घटे न आंहीं प्रिय तोरी शय्या.’
६
करुण वचन बोली योगी आपे जवाब,
टपकती अधरेथी माधुरीपूर्ण वाणी:
‘नथी नथी मुज टाणुं सुंदरी! आव्युं हावां,
जहीं तुं जती ज हो त्यां आज तो जा सुभागी!
जरूर जरूर ज्यारे आवशे रात मारी,
विचरीश तुज कुंजे ते समे आपथी हुं.’
७
ओचिंतो आभ फाडे लसलस विजळीजीभ-झूलन्त डाचुं,
कम्पी ऊठी भयेथी रमणी रजनी-अंधार ए घोर वच्चे;
वावाझोडुं जगावी पवन प्रलयना शंख फूंके कराल,
आभेथी वज्र जाणे खडखड हसतुं मश्करी को’नी मांडे!
८
वीत्या छे कैं दिनो मासो आषाढी एह रातने,
वर्ष पूरुं नथी वीत्युं, संध्या ढोळाय चैत्रनी
फरर फरर फूंकी आकळो वायु वाय,
सडक पर झुकेला वृक्षने म्होर बेठां;
ऊघडी ऊघडी म्हेके राजबागे रूपाळां
बकुल, रजनीगंधा, पुष्प पारुल प्यारां.
९
वायुनी ल्हेरीए व्हेता आवे दूर-सुदूरथी,
मंद मंद सुरा-भीना धीरा कै स्वर बंसीना.
नगर निर्जन: पौरजनो बधां
मधुवने फूल-उत्सवमां गयां;
निरखतो चुपचाप सूनी पुरी
हसी रह्यो नभ पूनमचांदलो.
१०
सूने पंथे नगर महीं ए निर्मळी चांदनीमां
संन्यासी को’ शरद-घन शो एकलो जाय चाल्यो;
एने माथे तरुवर तणी श्याम घेरी घटाथी
वारे वारे टहु! टहु! रवे कोकिला साद पाडे.
११
आवी शुं आज ए रात्री, योगीना अभिसारनी?
आपेला कोल आगुना, पाळवा शुं पळ छे ए?
नगरनी बा’र तपोधन नीसर्यो,
गढनी रांग कने भमवा गयो,
तिमिरमां सहसा कंई पेखियुं
वनघटा तणी छांय विषे पड्युं.
१२
पडी निज पग पासे एकली रंक नारी,
तन लदबद आखुं शीतळानां परुथी;
विष सम गणी एनी काळी रोगाळी काया,
पुरजन पुर बा’रे फेंकी चाल्या गया’ता.
१३
संन्यासीए नमी नीचे, माथुं रोगवती तणुं
धीरेथी झालीने ऊंचुं पोताना अंकमां धर्युं.
सूका एना अधर पर सींची रूडी नीरधारा,
पीडा एने शिर शमववा शांतिमंत्रो उच्चार्या:
गेगेला ए शरीर उपरे फेरवी हाथ धीरो,
लेपी दीधो सुखडघसियो लेप शीळो सुंवाळो.
१४
पूछे रोगी: ‘मुज पतितनी पास ओ आवनारा!
आंहीं तारां पुनित पगलां केम थाये, दयाळा?’
बोले योगी: ‘विसरी गई शुं कोल ए, वासुदत्ता!
तारा मारा मिलननी सखि! आज शृंगाररात्री.’
झर्यां पुष्पो शिरे एने, कोकिला टहुकी उठी,
पूर्णिमारात्रिनी जाणे ज्योत्स्नाछोळ छली उठी.
Abhisara
Mathura she’rani range sannyasi upagupta ko’
Sankodi indriyo sarve ek rat suto hato.
1
Pavanaman puradip tharel chhe,
Janatanan gruhadvar bidel chhe;
Gaganana bhar shravana-tarala
Ghanaghata mahin ghor dubel chhe.
2
Ochinti andhakare tyan gunji chhe pagazanzari:
Yogini chhatie patu kona pad tani padi?
Chamaki palak manhe santa jagi uthe chhe,
Sukhamaya nindarana banda mitha tute chhe. Zabuk zabuk jyoti gupta ko’ dipakethi
Karun vimal netre santa kere pade chhe.
3
Name vasavadatta ko puravarangana vadi
Chadeli chhe abhisare, mateli madayauvana.
Ange zule pavana-udati odhani asamani,
Zini zini ghughari ranake deha-abhushanoni;
Pyara pase palati ramani andhakare ajane
Sadhugatre charan athadatan ubhi stabda chhani.
4
Tarun saumya suhasavati vaye,
Nayanathi karuna-kirano drave;
Madhur indu sami samata-sudha
Vimal lal lalat thaki zare.
5
Lajjabhare namyan netra, lalitye galiyun galun
Ajijina svaro kadhi yache chhe abhisarika:
‘kshama karo! bhul thai kumara! Krupa ghani, jo muj gher chalo. Tame mrudu, a dharati kathora. Ghate n anhin priya tori shayya.’
6
Karun vachan boli yogi ape javaba,
Tapakati adharethi madhuripurna vani:
‘nathi nathi muj tanun sundari! avyun havan,
Jahin tun jati j ho tyan aj to ja subhagi! Jarur jarur jyare avashe rat mari,
Vicharish tuj kunje te same apathi hun.’
7
Ochinto abh fade lasalas vijalijibha-zulanta dachun,
Kampi uthi bhayethi ramani rajani-andhar e ghor vachche;
Vavazodun jagavi pavan pralayana shankh funke karala,
Abhethi vajra jane khadakhad hasatun mashkari ko’ni mande!
8
Vitya chhe kain dino maso ashadhi eh ratane,
Varsh purun nathi vityun, sandhya dholaya chaitrani
Farar farar funki akalo vayu vaya,
Sadak par zukela vrukshane mhor bethan;
Ughadi ughadi mheke rajabage rupalan
Bakula, rajanigandha, pushpa parul pyaran.
9
Vayuni lherie vheta ave dura-sudurathi,
Manda manda sura-bhina dhira kai svar bansina.
Nagar nirjana: paurajano badhan
Madhuvane fula-utsavaman gayan;
Nirakhato chupachap suni puri
Hasi rahyo nabh punamachandalo.
10
Sune panthe nagar mahin e nirmali chandaniman
Sannyasi ko’ sharada-ghan sho ekalo jaya chalyo;
Ene mathe taruvar tani shyam gheri ghatathi
Vare vare tahu! Tahu! rave kokila sad pade.
11
Avi shun aj e ratri, yogina abhisarani? Apela kol aguna, palava shun pal chhe e?
Nagarani ba’r tapodhan nisaryo,
Gadhani ranga kane bhamava gayo,
Timiraman sahasa kani pekhiyun
Vanaghata tani chhanya vishe padyun.
12
Padi nij pag pase ekali ranka nari,
Tan ladabad akhun shitalanan paruthi;
Vish sam gani eni kali rogali kaya,
Purajan pur ba’re fenki chalya gaya’ta.
13
Sannyasie nami niche, mathun rogavati tanun
Dhirethi zaline unchun potana ankaman dharyun.
Suka ena adhar par sinchi rudi niradhara,
Pida ene shir shamavava shantimantro uchcharya:
Gegela e sharir upare feravi hath dhiro,
Lepi didho sukhadaghasiyo lep shilo sunvalo.
14
Puchhe rogi: ‘muj patitani pas o avanara! Anhin taran punit pagalan kem thaye, dayala?’
Bole yogi: ‘visari gai shun kol e, vasudatta! Tara mara milanani sakhi! Aj shrungararatri.’
Zaryan pushpo shire ene, kokila tahuki uthi,
Purnimaratrini jane jyotsnachhol chhali uthi.
Abhisāra
Mathurā she’ranī rānge sannyāsī upagupta ko’
Sankoḍī īndriyo sarve ek rāt sūto hato.
1
Pavanamān puradīp ṭharel chhe,
Janataṇān gṛuhadvār bīḍel chhe;
Gagananā bhar shrāvaṇa-tāralā
Ghanaghaṭā mahīn ghor ḍubel chhe.
2
Ochintī andhakāre tyān gūnjī chhe pagazānzarī:
Yogīnī chhātīe pāṭu konā pād taṇī paḍī?
Chamakī palak mānhe santa jāgī ūṭhe chhe,
Sukhamaya nindarānā banḍa mīṭhā tuṭe chhe. Zabuk zabuk jyoti gupta ko’ dīpakethī
Karuṇ vimal netre santa kere paḍe chhe.
3
Nāme vāsavadattā ko puravārānganā vaḍī
Chaḍelī chhe abhisāre, mātelī madayauvanā.
Ange zūle pavana-uḍatī oḍhaṇī āsamānī,
Zīṇī zīṇī ghugharī raṇake deha-ābhūṣhaṇonī;
Pyārā pāse paḷatī ramaṇī andhakāre ajāṇe
Sādhugātre charaṇ athaḍātān ūbhī stabḍa chhānī.
4
Taruṇ saumya suhāsavatī vaye,
Nayanathī karuṇā-kiraṇo drave;
Madhur indu samī samatā-sudhā
Vimal lāl lalāṭ thakī zare.
5
Lajjābhāre namyān netra, lālitye gaḷiyun gaḷun
Ājījīnā svaro kāḍhī yāche chhe abhisārikā:
‘kṣhamā karo! bhūl thaī kumāra! Kṛupā ghaṇī, jo muj gher chālo. Tame mṛudu, ā dharatī kaṭhora. Ghaṭe n ānhīn priya torī shayyā.’
6
Karuṇ vachan bolī yogī āpe javāba,
Ṭapakatī adharethī mādhurīpūrṇa vāṇī:
‘nathī nathī muj ṭāṇun sundarī! āvyun hāvān,
Jahīn tun jatī j ho tyān āj to jā subhāgī! Jarūr jarūr jyāre āvashe rāt mārī,
Vicharīsh tuj kunje te same āpathī hun.’
7
Ochinto ābh fāḍe lasalas vijaḷījībha-zūlanta ḍāchun,
Kampī ūṭhī bhayethī ramaṇī rajanī-andhār e ghor vachche;
Vāvāzoḍun jagāvī pavan pralayanā shankh fūnke karāla,
Ābhethī vajra jāṇe khaḍakhaḍ hasatun mashkarī ko’nī mānḍe!
8
Vītyā chhe kain dino māso āṣhāḍhī eh rātane,
Varṣh pūrun nathī vītyun, sandhyā ḍhoḷāya chaitranī
Farar farar fūnkī ākaḷo vāyu vāya,
Saḍak par zukelā vṛukṣhane mhor beṭhān;
Ūghaḍī ūghaḍī mheke rājabāge rūpāḷān
Bakula, rajanīgandhā, puṣhpa pārul pyārān.
9
Vāyunī lherīe vhetā āve dūra-sudūrathī,
Manda manda surā-bhīnā dhīrā kai svar bansīnā.
Nagar nirjana: paurajano badhān
Madhuvane fūla-utsavamān gayān;
Nirakhato chupachāp sūnī purī
Hasī rahyo nabh pūnamachāndalo.
10
Sūne panthe nagar mahīn e nirmaḷī chāndanīmān
Sannyāsī ko’ sharada-ghan sho ekalo jāya chālyo;
Ene māthe taruvar taṇī shyām gherī ghaṭāthī
Vāre vāre ṭahu! Ṭahu! rave kokilā sād pāḍe.
11
Āvī shun āj e rātrī, yogīnā abhisāranī? Āpelā kol āgunā, pāḷavā shun paḷ chhe e?
Nagaranī bā’r tapodhan nīsaryo,
Gaḍhanī rānga kane bhamavā gayo,
Timiramān sahasā kanī pekhiyun
Vanaghaṭā taṇī chhānya viṣhe paḍyun.
12
Paḍī nij pag pāse ekalī ranka nārī,
Tan ladabad ākhun shītaḷānān paruthī;
Viṣh sam gaṇī enī kāḷī rogāḷī kāyā,
Purajan pur bā’re fenkī chālyā gayā’tā.
13
Sannyāsīe namī nīche, māthun rogavatī taṇun
Dhīrethī zālīne ūnchun potānā ankamān dharyun.
Sūkā enā adhar par sīnchī rūḍī nīradhārā,
Pīḍā ene shir shamavavā shāntimantro uchchāryā:
Gegelā e sharīr upare feravī hāth dhīro,
Lepī dīdho sukhaḍaghasiyo lep shīḷo sunvāḷo.
14
Pūchhe rogī: ‘muj patitanī pās o āvanārā! Ānhīn tārān punit pagalān kem thāye, dayāḷā?’
Bole yogī: ‘visarī gaī shun kol e, vāsudattā! Tārā mārā milananī sakhi! Āj shṛungārarātrī.’
Zaryān puṣhpo shire ene, kokilā ṭahukī uṭhī,
Pūrṇimārātrinī jāṇe jyotsnāchhoḷ chhalī uṭhī.
Source : ઝવેરચંદ મેઘાણી