આત્મપરિચય
[અનુષ્ટુપ]
‘તમારી જાતનો આપો તમે જાતે પરિચય.’
તમારું વાક્ય એ વાંચી મને આશ્ચર્ય ઊપજે.
જાતને જાણી છે કોણે કે હું જાણી શકું, સખે?
જાણે જે જાતને તેયે જણાવે નહિ અન્યને.
તથાપિ પૂછતા ત્યારે, મિત્રનું મન રાખવા;
જાણું-નાજાણું હું તોયે મથું ‘જાત જણાવવા.’
જન્મે બ્રાહ્મણ, વૃત્તિએ વૈશ્ય ને પ્રવૃત્તિએ
શુદ્ર છું; કલ્પના માંહે ક્ષત્રિયે હું બનું વળી!
શૈશવે ખેલતો ખેલો, શાળામાં ભણતો વળી,
બ્રહ્મચર્યાશ્રમે ત્યારે સ્થિતિ મારી ગણી હતી.
શાળાને છોડીને જ્યારે ‘સાળાની બહેન’ને વર્યો,
ગાર્હસ્થ્યે આશ્રમે જ્યેષ્ઠે તેદા પ્રેમે હું સંચર્યો.
પ્રભુતામાં ધર્યા પાદ; પૃથ્વીને રસ-પાટલે;
પયગમ્બર પ્રભુ કેરા પધાર્યા બે પછી ગૃહે.
દિનનાં કાર્ય આટોપી વાનપ્રસ્થ અનુભવું,
પારકાં કામ આવે ત્યાં સંન્યાસી હું બની રહું!
વર્ણાશ્રમ તણા આમ બધા હું ધર્મ પાળતો,
જાળવવા મથું નિત્યે આર્ય-સંસ્કૃતિ-વારસો.
અરિને મોદ અર્પન્તુ, દ્રવ્ય અર્પન્તુ વૈદ્યને
વહાલાને અર્પન્તુ ચિંતા, મને પીડા સમર્પતું,
પૃથ્વીયે ખેંચતી જેને બહુ જોર થકી નહિ–
ભારહિણું મને એવું ઈશે શરીર આપિયું,
રોગ ને સ્વાસ્થ્યની નિત્યે રણભૂમિ બની રહ્યું
એવું શરીર મારું, દવાઓથી ઘડાયેલું!
સોટી ને શિક્ષકો કેરા શાળા માંહે સમાગમે
વિદ્યા ને વેદના બે મેં એક સાથે જ મેળવ્યાં.
મન કેળવવા માટે દેહ વિદ્યાલયે પૂર્યો,
મન કિન્તુ રહ્યું ના ત્યાં, બ્રહ્માંડો ભટકી વળ્યું!
વિદ્યાને પામવા પહેલાં, અર્થનો વ્યય મેં કર્યો,
પછીથી અર્થને કાજે વિદ્યાવિક્રય આદર્યો.
ઘરમાં હોય ના કાંઈ, ક્ષુધા ત્યારે સતાવતી,
ભર્યું ભાણું નિહાળીને ભૂખ મારી મરી જતી.
વૃત્તિ મારી સદા એવી, હોય તે ના ચહે કદી,
હોય ના તે સદા માગે, મળ્યે માંગ્યુંય ના ગમે!
[ઉપજાતિ]
સાહિત્ય સંગીત કલા વિશે મેં
ધરી રુચિ, કિન્તુ ન સિદ્ધિ આવી.
ગાઉ ન હું કારણ માત્ર તેનું
આવે દયા કૈં સુણનાર કાનની.
કર્યું હતું એક જ વેળ જીવને
અપૂર્વ નૃત્ય વિના પ્રયાસે.
હું એકદા માર્ગ પરે નિરાંતે,
ઉઘાડપાદે ફરતો હતો ત્યાં
અર્ધી બળેલી બીડી કોક મૂ્ર્ખે
ફેંકી હતી તે પર પાદ મૂક્યો.
અને પછી નૃત્ય કરી ઊઠ્યો જે,
તેવું હજી નૃત્ય કર્યું ન કોઈએ!
સાહિત્યની કંટકવાડ ભેદવા
કરે ગ્રહી કાતર કાવ્ય કેરી,
પાડી છીંડું નાનકું એક ત્યાં હું
ખૂણે ઊભો, કાતર ફેંકી દીધી!
[અનુષ્ટુપ]
દેહ દાતણના જેવો, મન મર્કટના સમું
આત્મા કિન્તુ ગણું મારો વડો બ્રહ્માંડ જેવડો.
[શાર્દૂલ]
નાના રૂપ ધરી હું એમ ખીલવું માયામયી સૃષ્ટિને
ખેલું ખેલ અનન્ત સાન્ત જગમાં દિક્કાલને કંદુકે.
હું ચૈતન્યચૂડામણિ સકલ આ બ્રહ્માંડ વ્યાપી રહ્યો,
જે દેખાય, સુણાય, થાય જગમાં, તે સર્વ મારા થકી.
કુંજે કોકિલ કૂજતી કલરવે તે નાદ મારો નકી,
નિદ્રાભંગ કરંત શ્વાન ભસતાં, તેયે ક્રિયા માહરી.
દાતા હું જ સુવર્ણચંદ્રક તણો, લેનારયે હું જ છું,
હું કૂટસ્થ, અનન્ત બ્રહ્મ, મુજથી ના ભિન્ન લેશે કશું.
[અનુષ્ટુપ]
રજ્જુમાં સર્પની ભ્રાન્તિ થાય, તેમ તને સખે,
મહાજ્યોતિ પરબ્રહ્મ દીસે જ્યોતીન્દ્ર હ. દવે!
-જ્યોતીન્દ્ર હ. દવે
Atmaparichaya
[anushtupa]
‘tamari jatano apo tame jate parichaya.’
Tamarun vakya e vanchi mane ashcharya upaje.
Jatane jani chhe kone ke hun jani shakun, sakhe?
Jane je jatane teye janave nahi anyane.
Tathapi puchhat tyare, mitranun man rakhava;
Janun-najanun hun toye mathun ‘jat janavava.’
Janme brahmana, vruttie vaishya ne pravruttie
Shudra chhun; kalpan manhe kshatriye hun banun vali!
Shaishave khelato khelo, shalaman bhanato vali,
Brahmacharyashrame tyare sthiti mari gani hati.
Shalane chhodine jyare ‘salani bahena’ne varyo,
Garhasthye ashrame jyeshthe ted preme hun sancharyo.
Prabhutaman dharya pada; pruthvine rasa-paṭale;
Payagambar prabhu ker padharya be pachhi gruhe.
Dinanan karya atopi vanaprastha anubhavun,
Parakan kam ave tyan sannyasi hun bani rahun!
Varnashram tan am badh hun dharma palato,
Jalavav mathun nitye arya-sanskruti-varaso.
Arine mod arpantu, dravya arpantu vaidyane
Vahalane arpantu chinta, mane pid samarpatun,
Pruthviye khenchati jene bahu jor thaki nahi–
Bharahinun mane evun ishe sharir apiyun,
Rog ne swasthyani nitye ranabhumi bani rahyun
Evun sharir marun, davaothi ghadayelun!
Soti ne shikshako ker shal manhe samagame
Vidya ne vedan be men ek sathe j melavyan.
Man kelavav mate deh vidyalaye puryo,
Man kintu rahyun n tyan, brahmando bhaṭaki valyun!
Vidyane pamav pahelan, arthano vyaya men karyo,
Pachhithi arthane kaje vidyavikraya adaryo.
Gharaman hoya n kani, kshudh tyare satavati,
Bharyun bhanun nihaline bhukh mari mari jati.
Vrutti mari sad evi, hoya te n chahe kadi,
Hoya n te sad mage, malye mangyunya n game!
[upajati]
Sahitya sangit kal vishe men
Dhari ruchi, kintu n siddhi avi.
Gau n hun karan matra tenun
Ave daya kain sunanar kanani.
Karyun hatun ek j vel jivane
Apurva nrutya vin prayase.
Hun ekad marga pare nirante,
Ughadapade farato hato tyan
Ardhi baleli bidi kok murkhe
Fenki hati te par pad mukyo.
Ane pachhi nrutya kari uthyo je,
Tevun haji nrutya karyun n koie!
Sahityani kanṭakavad bhedava
Kare grahi katar kavya keri,
Padi chhindun nanakun ek tyan hun
Khune ubho, katar fenki didhi!
[anushtupa]
Deh datanan jevo, man markaṭan samun
Atma kintu ganun maro vado brahmanda jevado.
[shardula]
Nan rup dhari hun em khilavun mayamayi srushtine
Khelun khel ananṭa sanṭa jagaman dikkalane kanduke.
Hun chaitanyachudamani sakal a brahmanda vyapi rahyo,
Je dekhaya, sunaya, thaya jagaman, te sarva mar thaki.
Kunje kokil kujati kalarave te nad maro naki,
Nidrabhanga karanṭa shvan bhasatan, teye kriya mahari.
Dat hun j suvarnachandrak tano, lenaraye hun j chhun,
Hun kuṭastha, ananṭa brahma, mujathi n bhinna leshe kashun.
[anushtupa]
Rajjuman sarpani bhranti thaya, tem tane sakhe,
Mahajyoti parabrahma dise jyotindra ha. Dave!
-Jyotindra Ha. Dave