કંઠના કામણ શ્યામલ-સૌમિલની નવી પેશકશ
ઈ.સ. ૧૯૫૦ની સાલમાં શંકર-જયકિસનની સંગીત-બેલડીએ ફિલ્મ ‘આવારા’ માટે ‘ઘર આયા મેરા પરદેશી’ના ગીતના રોકોર્ડિંગ માટે ૧૦૦ જેટલા વિવિધ વાદ્યો એકઠા કર્યા, ઘણાં રિહર્સલો કર્યાં છતાં એક ઢોલકીના ધ્વનિથી સંતોષ ન થયો એટલે કોઈ સારી ઢોલકી અને તે ઢોલકી બરાબર તાલમાં વગાડનારને શોધવા અને તે આવે તેની રાહ જોવામાં અનેક લોકોના અનેક કલાકો બગાડ્યા. બહુ જહેમત બાદ એક સારો કલાકાર મધરાતે રેકોર્ડિંગ માટે આવ્યો પછી સંગીતની દૃષ્ટિએ એક perfect કહી શકાય તેવા સુંદર નૃત્ય-ગીતનું આ બેલડીએ સર્જન કર્યું.
ઈ.સ. ૧૯૫૪માં સંગીત નિર્દેશક હેમન્તકુમાર જ્યારે ફિલ્મ ‘નાગિન’ના ગીતો તૈયાર કરી રહ્યા હતા, ત્યારે તેમના એક મદદનીશ કલ્યાણજી વીરજી શાહે કલે-વાયોલિન નામના તે સમયના નવા નવા એક સિન્થેટિક વાજિંત્ર પર એક સપેરા-ધૂન બજાવી ચમત્કાર સર્જ્યો. ‘મન ડોલે મેરા તન ડોલે’ જેટલું જન-માનસને ઘેલું કરતું અને વ્યાપારી દૃષ્ટિએ સફળ ગીત ક્યારેક ક્યારેક જ સર્જાતું હોય છે. આ ગીતની સફળતામાંથી આપણને કલ્યાણજી-આણંદજીની ખૂબ લોકપ્રિય સંગીત-બેલડી મળી.
આ બન્ને ગીતોની સફળતામાં વાજિંત્રોએ ઘણો મહત્વનો ભાગ ભજવ્યો હતો. માત્ર આ બે ગીત શા માટે ? આપણા દેશમાં ગીત-સંગીતની કોઈ પણ મહેફીલ સાજ-સામાન અને ઢગલો વાજિંત્રો વિના ક્યાં જોવા મળે છે?
હવે આવે છે વર્તમાનકાળ.
આપણી સંગીત-બેલડીની ઉજ્જ્વળ પરંપરાને આગળ વધારવા હવે આવી ગઈ છે, શ્યામલ-સૌમિલની સંગીત-બેલડી. ગુજરાતી સુગમ સંગીતના ક્ષેત્રે તો આ સંગીત-બેલડી ચક્રવર્તી રાજાના સ્થાને બિરાજે જ છે. પરંતુ હવે તેઓ વાદ્યોને સાવ રજા આપી જે વાદ્ય-વિહિન સંગીત-પદ્ધતિ અજમાવવા ઈચ્છે તેનાથી ભારતમાં સંગીત ક્ષેત્રે એક નવા યુગની શરૂઆત થાય તો નવાઈ નહિ.
જરૂર નથી જમાના જૂના કોઈ વાજિંત્રની કે નથી જરૂર નવા જમાનાના કોઈ આધુનિક વાજિંત્ર કે સાજ-સામાનની. કુદરતે માનવ-કંઠમાં બધી જ ખૂબીઓ આપી છે. વાજિંત્રની જરૂર જ ક્યાં છે?
તમે પૂછશો કે વાજિંત્રો વિનાનું ગીત-સંગીત શક્ય છે ખરું ?
તો સાંભળો કંઠના કામણ (એટલે કે દેવળ-સંગીત a cappella વિશે) ડૉ. શ્યામલ સ્વયં શું કહે છે:
कंठना कामण श्यामल-सौमिलनी नवी पेशकश
ई.स. १९५०नी सालमां शंकर-जयकिसननी संगीत-बेलडीए फिल्म ‘आवारा’ माटे ‘घर आया मेरा परदेशी’ना गीतना रोकोर्डिंग माटे १०० जेटला विविध वाद्यो एकठा कर्या, घणां रिहर्सलो कर्यां छतां एक ढोलकीना ध्वनिथी संतोष न थयो एटले कोई सारी ढोलकी अने ते ढोलकी बराबर तालमां वगाडनारने शोधवा अने ते आवे तेनी राह जोवामां अनेक लोकोना अनेक कलाको बगाड्या. बहु जहेमत बाद एक सारो कलाकार मधराते रेकोर्डिंग माटे आव्यो पछी संगीतनी दृष्टिए एक perfect कही शकाय तेवा सुंदर नृत्य-गीतनुं आ बेलडीए सर्जन कर्युं.
ई.स. १९५४मां संगीत निर्देशक हेमन्तकुमार ज्यारे फिल्म ‘नागिन’ना गीतो तैयार करी रह्या हता, त्यारे तेमना एक मददनीश कल्याणजी वीरजी शाहे कले-वायोलिन नामना ते समयना नवा नवा एक सिन्थेटिक वाजिंत्र पर एक सपेरा-धून बजावी चमत्कार सर्ज्यो. ‘मन डोले मेरा तन डोले’ जेटलुं जन-मानसने घेलुं करतुं अने व्यापारी दृष्टिए सफळ गीत क्यारेक क्यारेक ज सर्जातुं होय छे. आ गीतनी सफळतामांथी आपणने कल्याणजी-आणंदजीनी खूब लोकप्रिय संगीत-बेलडी मळी.
आ बन्ने गीतोनी सफळतामां वाजिंत्रोए घणो महत्वनो भाग भजव्यो हतो. मात्र आ बे गीत शा माटे ? आपणा देशमां गीत-संगीतनी कोई पण महेफील साज-सामान अने ढगलो वाजिंत्रो विना क्यां जोवा मळे छे?
हवे आवे छे वर्तमानकाळ.
आपणी संगीत-बेलडीनी उज्ज्वळ परंपराने आगळ वधारवा हवे आवी गई छे, श्यामल-सौमिलनी संगीत-बेलडी. गुजराती सुगम संगीतना क्षेत्रे तो आ संगीत-बेलडी चक्रवर्ती राजाना स्थाने बिराजे ज छे. परंतु हवे तेओ वाद्योने साव रजा आपी जे वाद्य-विहिन संगीत-पद्धति अजमाववा ईच्छे तेनाथी भारतमां संगीत क्षेत्रे एक नवा युगनी शरूआत थाय तो नवाई नहि.
जरूर नथी जमाना जूना कोई वाजिंत्रनी के नथी जरूर नवा जमानाना कोई आधुनिक वाजिंत्र के साज-सामाननी. कुदरते मानव-कंठमां बधी ज खूबीओ आपी छे. वाजिंत्रनी जरूर ज क्यां छे?
तमे पूछशो के वाजिंत्रो विनानुं गीत-संगीत शक्य छे खरुं ?
तो सांभळो कंठना कामण (एटले के देवळ-संगीत a cappella विशे) डॉ. श्यामल स्वयं शुं कहे छे:
Kanthana Kaman Shyamala-saumilani Navi Peshakasha
I.sa. 1950ni salaman shankara-jayakisanani sangita-beladie filma ‘avara’ mate 'ghar aya mera paradeshi’na gitana rokordinga mate 100 jetala vivid vadyo ekatha karya, ghanan riharsalo karyan chhatan ek dholakina dhvanithi santosh n thayo etale koi sari dholaki ane te dholaki barabar talaman vagadanarane shodhava ane te ave teni rah jovaman anek lokona anek kalako bagadya. Bahu jahemat bad ek saro kalakar madharate rekordinga mate avyo pachhi sangitani drushtie ek perfect kahi shakaya teva sundar nrutya-gitanun a beladie sarjan karyun.
I.sa. 1954man sangit nirdeshak hemantakumar jyare filma 'nagina’na gito taiyar kari rahya hata, tyare temana ek madadanish kalyanaji viraji shahe kale-vayolin namana te samayana nava nava ek sinthetik vajintra par ek sapera-dhun bajavi chamatkar sarjyo. ‘man dole mera tan dole’ jetalun jana-manasane ghelun karatun ane vyapari drushtie safal git kyarek kyarek j sarjatun hoya chhe. A gitani safalatamanthi apanane kalyanaji-anandajini khub lokapriya sangita-beladi mali.
A banne gitoni safalataman vajintroe ghano mahatvano bhag bhajavyo hato. Matra a be git sha mate ? Apana deshaman gita-sangitani koi pan mahefil saja-saman ane dhagalo vajintro vina kyan jova male chhe?
Have ave chhe vartamanakala.
Apani sangita-beladini ujjval paranparane agal vadharava have avi gai chhe, shyamala-saumilani sangita-beladi. Gujarati sugam sangitana kshetre to a sangita-beladi chakravarti rajana sthane biraje j chhe. Parantu have teo vadyone sav raja api je vadya-vihin sangita-paddhati ajamavava ichchhe tenathi bharataman sangit kshetre ek nava yugani sharuat thaya to navai nahi.
Jarur nathi jamana juna koi vajintrani ke nathi jarur nava jamanana koi adhunik vajintra ke saja-samanani. Kudarate manava-kanthaman badhi j khubio api chhe. Vajintrani jarur j kyan chhe?
Tame puchhasho ke vajintro vinanun gita-sangit shakya chhe kharun ?
To sanbhalo kanthana kaman (etale ke devala-sangit a cappella vishe) do. Shyamal svayan shun kahe chhe:
Kanṭhanā kāmaṇ shyāmala-saumilanī navī peshakasha
Ī.sa. 1950nī sālamān shankara-jayakisananī sangīta-belaḍīe filma ‘āvārā’ māṭe ‘ghar āyā merā paradeshī’nā gītanā rokorḍinga māṭe 100 jeṭalā viviḍ vādyo ekaṭhā karyā, ghaṇān riharsalo karyān chhatān ek ḍholakīnā dhvanithī santoṣh n thayo eṭale koī sārī ḍholakī ane te ḍholakī barābar tālamān vagāḍanārane shodhavā ane te āve tenī rāh jovāmān anek lokonā anek kalāko bagāḍyā. Bahu jahemat bād ek sāro kalākār madharāte rekorḍinga māṭe āvyo pachhī sangītanī dṛuṣhṭie ek perfect kahī shakāya tevā sundar nṛutya-gītanun ā belaḍīe sarjan karyun.
Ī.sa. 1954mān sangīt nirdeshak hemantakumār jyāre filma ‘nāgina’nā gīto taiyār karī rahyā hatā, tyāre temanā ek madadanīsh kalyāṇajī vīrajī shāhe kale-vāyolin nāmanā te samayanā navā navā ek sintheṭik vājintra par ek saperā-dhūn bajāvī chamatkār sarjyo. ‘man ḍole merā tan ḍole’ jeṭalun jana-mānasane ghelun karatun ane vyāpārī dṛuṣhṭie safaḷ gīt kyārek kyārek j sarjātun hoya chhe. Ā gītanī safaḷatāmānthī āpaṇane kalyāṇajī-āṇandajīnī khūb lokapriya sangīta-belaḍī maḷī.
Ā banne gītonī safaḷatāmān vājintroe ghaṇo mahatvano bhāg bhajavyo hato. Mātra ā be gīt shā māṭe ? Āpaṇā deshamān gīta-sangītanī koī paṇ mahefīl sāja-sāmān ane ḍhagalo vājintro vinā kyān jovā maḷe chhe?
Have āve chhe vartamānakāḷa.
Āpaṇī sangīta-belaḍīnī ujjvaḷ paranparāne āgaḷ vadhāravā have āvī gaī chhe, shyāmala-saumilanī sangīta-belaḍī. Gujarātī sugam sangītanā kṣhetre to ā sangīta-belaḍī chakravartī rājānā sthāne birāje j chhe. Parantu have teo vādyone sāv rajā āpī je vādya-vihin sangīta-paddhati ajamāvavā īchchhe tenāthī bhāratamān sangīt kṣhetre ek navā yuganī sharūāt thāya to navāī nahi.
Jarūr nathī jamānā jūnā koī vājintranī ke nathī jarūr navā jamānānā koī ādhunik vājintra ke sāja-sāmānanī. Kudarate mānava-kanṭhamān badhī j khūbīo āpī chhe. Vājintranī jarūr j kyān chhe?
Tame pūchhasho ke vājintro vinānun gīta-sangīt shakya chhe kharun ?
To sānbhaḷo kanṭhanā kāmaṇ (eṭale ke devaḷa-sangīt a cappella vishe) ḍŏ. Shyāmal svayan shun kahe chhe: