નથી નથી મુજ તત્ત્વો વિશ્વથી મેળ લેતાં
દરદ પર કરે છે ઔષધી કાંઈ કાર,
જરૂર જરૂર એ તો પૂર્વનું ઓળખાણ;
પ્રણયી જિગર અર્પે ત્યાં ય કૈં વ્હાલ ઊંડું,
હૃદય સતત ઘૂમે એમ ખેંચાણ જૂનું.
અમુક અમુક તત્ત્વો વિશ્વમાં સૌ જનોમાં,
પ્રતિ જન હૃદયે કો એક ધારા વહે છે;
પૃથિવી પર વસે તે એક છે માનવી આ,
અવયવ જન સર્વે માત્ર તેના જ ભાસે.
મુજ રસ પણ ચાલ્યો એ જ ધારા મહીં, હા!
મધુર મધુર લાગ્યું ઐક્ય એ માનવીમાં;
અગણિત લઈ બિન્દુ ધોધ તે ચાલતો’તો,
મળી ભળી ગળી હુંએ બિન્દુ તેનું બન્યો’તો.
પણ રસ વહી જાતાં ક્ષારને સ્પર્શતાં, ત્યાં
અતિ કટુ સહુ થાતાં કૈં જ વેળા ન લાગી;
ક્યમ ગતિ પલટી આ? કૈં જ હું જાણતો ના!
ભ્રમિત ઉર થયું હા! વેદના તીવ્ર જાગી!
દરદ પર કરે ના ઔષધી કાંઈ કાર,
નથી નથી કંઈ મ્હારે પૂર્વનું ઓળખાણ;
હૃદય મુજ થયાં તે સ્વપ્નમાં સૌ થયાં’તાં!
વિખરી સહુ ગયાં એ સ્વપ્ન ઉડી જતામાં!
નથી નથી મુજ તત્ત્વો વિશ્વથી મેળ લેતાં,
હૃદય મમ ઘડાયું અન્ય કો વિશ્વ માટે!
જગત સહ મળે છે ચર્મ ને હાડકાં આ!
રહી જગ તણી ગ્રન્થિ માત્ર આ સ્થૂલ સાથે.
પ્રથમ નઝર લાગી, ભવ્યતા કંઈ જાગી,
મુજ નયન મહીંથી સ્નેહની સેર ચાલી;
વિપુલ વિશદ લાગી સ્નિગ્ધ વાત્સલ્યવાળી
કુદરત વહતી આ ઐક્યનો તાર ઝાલી.
ફુદડી ઉડતી ત્યાં એ હર્ષની છોળ ઊડી,
રમતમય વિહંગ કાંઈ લાવણ્ય લાગ્યું;
તરુ પર ઢળનારી પુષ્પિતા એ લતાની,
નસ નસ મહીં માન્યું પ્રેમાઔદાર્યલ્હાણું.
નહિ નહિ પણ એવી વિશ્વની આર્દ્ર વૃત્તિ,
ઘડમથલ અહીં સૌ જીવનાર્થે મચેલી;
પ્રણય, રતિ, દયા કે સ્નેહ ને ભ્રાતૃભાવ,
અરર! નહિ સહુ એ સ્વાર્થના શું વિભાગ?
જનહૃદય પરેથી મોહ ઊઠી ગયો’તો,
અરર! કુદરતેથી એ જ ખારાશ આવી;
પલપલ નયનોથી આંસુડાં સારતો’તો,
અરર! જિગરમાંથી રક્તની નીક ચાલી.
કદિ કદિ દિલ રોતું કોઈને જોઈ રોતું;
કદિ કદિ દિલ મ્હારૂં છેક પાષાણ થાતું;
નિરખી નિરખી આવું, વિશ્વ રોઉં કદી હું,
નિરખી જગ કદી આ હાસ્યમાં ડૂબતો હું.
પવન સુસવી વ્હેતો કોઈ ખંડેર માંહીં,
હૃદય ત્યમ હસે છે - હર્ષ તો કૈં જ છે ના.
હિમજલ ટપકે છે વૃક્ષની ડાળીઓથી,
રુદન ત્યમ કરૂં છું - દર્દ તો કૈં જ છે ના.
કદિ મન ગમતું એ - કોણ જાણે હસું કાં?
કદિ મન ગમતું એ - કોણ જાણે રડું કાં?
મુજ હૃદય મહીં છે દૂર કો મર્મસ્થાન,
સુખ દુઃખ વિણ તે તો છેક વૈરાગ્યવાન.
હાસ્ય છે માત્ર ઘેલાઈ, રોવું તે નબળાઈ છે;
વિશ્વની મિષ્ટતા કિન્તુ, રે રે! ત્યાં જ સમાઈ છે.
(૨૪-૯-૧૮૯૬)
नथी नथी मुज तत्त्वो विश्वथी मेळ लेतां
दरद पर करे छे औषधी कांई कार,
जरूर जरूर ए तो पूर्वनुं ओळखाण;
प्रणयी जिगर अर्पे त्यां य कैं व्हाल ऊंडुं,
हृदय सतत घूमे एम खेंचाण जूनुं.
अमुक अमुक तत्त्वो विश्वमां सौ जनोमां,
प्रति जन हृदये को एक धारा वहे छे;
पृथिवी पर वसे ते एक छे मानवी आ,
अवयव जन सर्वे मात्र तेना ज भासे.
मुज रस पण चाल्यो ए ज धारा महीं, हा!
मधुर मधुर लाग्युं ऐक्य ए मानवीमां;
अगणित लई बिन्दु धोध ते चालतो’तो,
मळी भळी गळी हुंए बिन्दु तेनुं बन्यो’तो.
पण रस वही जातां क्षारने स्पर्शतां, त्यां
अति कटु सहु थातां कैं ज वेळा न लागी;
क्यम गति पलटी आ? कैं ज हुं जाणतो ना!
भ्रमित उर थयुं हा! वेदना तीव्र जागी!
दरद पर करे ना औषधी कांई कार,
नथी नथी कंई म्हारे पूर्वनुं ओळखाण;
हृदय मुज थयां ते स्वप्नमां सौ थयां’तां!
विखरी सहु गयां ए स्वप्न उडी जतामां!
नथी नथी मुज तत्त्वो विश्वथी मेळ लेतां,
हृदय मम घडायुं अन्य को विश्व माटे!
जगत सह मळे छे चर्म ने हाडकां आ!
रही जग तणी ग्रन्थि मात्र आ स्थूल साथे.
प्रथम नझर लागी, भव्यता कंई जागी,
मुज नयन महींथी स्नेहनी सेर चाली;
विपुल विशद लागी स्निग्ध वात्सल्यवाळी
कुदरत वहती आ ऐक्यनो तार झाली.
फुदडी उडती त्यां ए हर्षनी छोळ ऊडी,
रमतमय विहंग कांई लावण्य लाग्युं;
तरु पर ढळनारी पुष्पिता ए लतानी,
नस नस महीं मान्युं प्रेमाऔदार्यल्हाणुं.
नहि नहि पण एवी विश्वनी आर्द्र वृत्ति,
घडमथल अहीं सौ जीवनार्थे मचेली;
प्रणय, रति, दया के स्नेह ने भ्रातृभाव,
अरर! नहि सहु ए स्वार्थना शुं विभाग?
जनहृदय परेथी मोह ऊठी गयो’तो,
अरर! कुदरतेथी ए ज खाराश आवी;
पलपल नयनोथी आंसुडां सारतो’तो,
अरर! जिगरमांथी रक्तनी नीक चाली.
कदि कदि दिल रोतुं कोईने जोई रोतुं;
कदि कदि दिल म्हारूं छेक पाषाण थातुं;
निरखी निरखी आवुं, विश्व रोउं कदी हुं,
निरखी जग कदी आ हास्यमां डूबतो हुं.
पवन सुसवी व्हेतो कोई खंडेर मांहीं,
हृदय त्यम हसे छे - हर्ष तो कैं ज छे ना.
हिमजल टपके छे वृक्षनी डाळीओथी,
रुदन त्यम करूं छुं - दर्द तो कैं ज छे ना.
कदि मन गमतुं ए - कोण जाणे हसुं कां?
कदि मन गमतुं ए - कोण जाणे रडुं कां?
मुज हृदय महीं छे दूर को मर्मस्थान,
सुख दुःख विण ते तो छेक वैराग्यवान.
हास्य छे मात्र घेलाई, रोवुं ते नबळाई छे;
विश्वनी मिष्टता किन्तु, रे रे! त्यां ज समाई छे.
(२४-९-१८९६)
Nathi Nathi Muj Tattvo Vishvathi Mel Letan
Darad par kare chhe aushadhi kani kara,
Jarur jarur e to purvanun olakhana;
Pranayi jigar arpe tyan ya kain vhal undun,
Hrudaya satat ghume em khenchan junun.
Amuk amuk tattvo vishvaman sau janoman,
Prati jan hrudaye ko ek dhara vahe chhe;
Pruthivi par vase te ek chhe manavi a,
Avayav jan sarve matra tena j bhase.
Muj ras pan chalyo e j dhara mahin, ha! Madhur madhur lagyun aikya e manaviman;
Aganit lai bindu dhod te chalato’to,
Mali bhali gali hune bindu tenun banyo’to.
Pan ras vahi jatan ksharane sparshatan, tyan
Ati katu sahu thatan kain j vela n lagi;
Kyam gati palati a? Kain j hun janato na! Bhramit ur thayun ha! vedana tivra jagi!
Darad par kare na aushadhi kani kara,
Nathi nathi kani mhare purvanun olakhana;
Hrudaya muj thayan te svapnaman sau thayan’tan! Vikhari sahu gayan e svapna udi jataman!
Nathi nathi muj tattvo vishvathi mel letan,
Hrudaya mam ghadayun anya ko vishva mate!
Jagat sah male chhe charma ne hadakan a!
Rahi jag tani granthi matra a sthul sathe.
Pratham nazar lagi, bhavyata kani jagi,
Muj nayan mahinthi snehani ser chali;
Vipul vishad lagi snigda vatsalyavali
Kudarat vahati a aikyano tar zali.
Fudadi udati tyan e harshani chhol udi,
Ramatamaya vihanga kani lavanya lagyun;
Taru par dhalanari pushpita e latani,
Nas nas mahin manyun premaaudaryalhanun.
Nahi nahi pan evi vishvani ardra vrutti,
Ghadamathal ahin sau jivanarthe macheli;
Pranaya, rati, daya ke sneh ne bhratrubhava,
Arara! nahi sahu e swarthana shun vibhaga?
Janahrudaya parethi moh uthi gayo’to,
Arara! kudaratethi e j kharash avi;
Palapal nayanothi ansudan sarato’to,
Arara! jigaramanthi raktani nik chali.
Kadi kadi dil rotun koine joi rotun;
Kadi kadi dil mharun chhek pashan thatun;
Nirakhi nirakhi avun, vishva roun kadi hun,
Nirakhi jag kadi a hasyaman dubato hun.
Pavan susavi vheto koi khander manhin,
Hrudaya tyam hase chhe - harsh to kain j chhe na. Himajal tapake chhe vrukshani daliothi,
Rudan tyam karun chhun - darda to kain j chhe na.
Kadi man gamatun e - kon jane hasun kan? Kadi man gamatun e - kon jane radun kan? Muj hrudaya mahin chhe dur ko marmasthana,
Sukh duahkh vin te to chhek vairagyavana.
Hasya chhe matra ghelai, rovun te nabalai chhe;
Vishvani mishtata kintu, re re! Tyan j samai chhe.
(24-9-1896)
Nathī nathī muj tattvo vishvathī meḷ letān
Darad par kare chhe auṣhadhī kānī kāra,
Jarūr jarūr e to pūrvanun oḷakhāṇa;
Praṇayī jigar arpe tyān ya kain vhāl ūnḍun,
Hṛudaya satat ghūme em khenchāṇ jūnun.
Amuk amuk tattvo vishvamān sau janomān,
Prati jan hṛudaye ko ek dhārā vahe chhe;
Pṛuthivī par vase te ek chhe mānavī ā,
Avayav jan sarve mātra tenā j bhāse.
Muj ras paṇ chālyo e j dhārā mahīn, hā! Madhur madhur lāgyun aikya e mānavīmān;
Agaṇit laī bindu dhoḍ te chālato’to,
Maḷī bhaḷī gaḷī hune bindu tenun banyo’to.
Paṇ ras vahī jātān kṣhārane sparshatān, tyān
Ati kaṭu sahu thātān kain j veḷā n lāgī;
Kyam gati palaṭī ā? Kain j hun jāṇato nā! Bhramit ur thayun hā! vedanā tīvra jāgī!
Darad par kare nā auṣhadhī kānī kāra,
Nathī nathī kanī mhāre pūrvanun oḷakhāṇa;
Hṛudaya muj thayān te svapnamān sau thayān’tān! Vikharī sahu gayān e svapna uḍī jatāmān!
Nathī nathī muj tattvo vishvathī meḷ letān,
Hṛudaya mam ghaḍāyun anya ko vishva māṭe!
Jagat sah maḷe chhe charma ne hāḍakān ā!
Rahī jag taṇī granthi mātra ā sthūl sāthe.
Pratham nazar lāgī, bhavyatā kanī jāgī,
Muj nayan mahīnthī snehanī ser chālī;
Vipul vishad lāgī snigḍa vātsalyavāḷī
Kudarat vahatī ā aikyano tār zālī.
Fudaḍī uḍatī tyān e harṣhanī chhoḷ ūḍī,
Ramatamaya vihanga kānī lāvaṇya lāgyun;
Taru par ḍhaḷanārī puṣhpitā e latānī,
Nas nas mahīn mānyun premāaudāryalhāṇun.
Nahi nahi paṇ evī vishvanī ārdra vṛutti,
Ghaḍamathal ahīn sau jīvanārthe machelī;
Praṇaya, rati, dayā ke sneh ne bhrātṛubhāva,
Arara! nahi sahu e swārthanā shun vibhāga?
Janahṛudaya parethī moh ūṭhī gayo’to,
Arara! kudaratethī e j khārāsh āvī;
Palapal nayanothī ānsuḍān sārato’to,
Arara! jigaramānthī raktanī nīk chālī.
Kadi kadi dil rotun koīne joī rotun;
Kadi kadi dil mhārūn chhek pāṣhāṇ thātun;
Nirakhī nirakhī āvun, vishva roun kadī hun,
Nirakhī jag kadī ā hāsyamān ḍūbato hun.
Pavan susavī vheto koī khanḍer mānhīn,
Hṛudaya tyam hase chhe - harṣh to kain j chhe nā. Himajal ṭapake chhe vṛukṣhanī ḍāḷīothī,
Rudan tyam karūn chhun - darda to kain j chhe nā.
Kadi man gamatun e - koṇ jāṇe hasun kān? Kadi man gamatun e - koṇ jāṇe raḍun kān? Muj hṛudaya mahīn chhe dūr ko marmasthāna,
Sukh duahkh viṇ te to chhek vairāgyavāna.
Hāsya chhe mātra ghelāī, rovun te nabaḷāī chhe;
Vishvanī miṣhṭatā kintu, re re! Tyān j samāī chhe.
(24-9-1896)
Source : સુરસિંહજી તખ્તસિંહજી ગોહિલ ‘કલાપી